درخت حوزه‌های تخصصی

اصول و روش تحقیق در هر عصری متأثر از اوضاع فرهنگی و اجتماعی همان عصر است.راویان و اخباریان مسلمان نخستین نیز در گردآوری روایات و تألیف آثار خود، ضمن تأثیرپذیری از فرهنگ عصر، شیوه ها و روش های تحقیقی مختلفی را به کار گرفتند.این شیوه ها و روش ها برخاسته از فضای فرهنگی و اجتماعی عصر و بیشتر مبتنی بر بیان شفاهی- روایی بود.اما با گذشت زمان، نقل شفاهی- روایی محض، اهمیت خود را از دست داد.بنابراین آن روش و شیوه ی تحقیق دچار تغییر و حتی تحول شد. در این مقاله می کوشیم تا چگونگی آغاز و روند شیوه ها و روش های تحقیق را، به اختصار، با تأکید بر شیوه ی کار راویان و اخباریان مشهور قرون اول تا سوم هـ.ق به بحث گذارده و پاسخی بر این پرسش ها بیابیم که آیا آن ها به چارچوب یا قالبی در جمع آوری اخبار و روایات تاریخی دست یافتند؛ یا هر کس بر اساس توانایی و استعداد خود راهی را برگزید و همچنین چرا و چگونه آن دوره، به عصر کتابت تحول یافت؟

منابع تاریخی و حدیثی فریقین ذیل بررسی فرزندان امیرالمؤمنین علی علیه السلام و حضرت زهرا علیها السلام، «محسَّن» را یکی از فرزندان آنان شمرده اند. اما منابع عامه دربارة تولد، وفات و یا شهادت محسَّن اختلاف نظر دارند. بسیاری از آنها ضمن برشماری ایشان در عِداد اولاد حضرت علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام، صرفاً به مرگ او در کودکی اشاره کرده اند. برخی از آنها نیز یا اساساً اخبار شهادت محسَّن را نقل نکرده و یا تحریف و حذف کرده اند. از سوی دیگر، اکثر قریب به اتفاق منابع شیعه علاوه بر ذکر نام محسَّن، به سقط شدنش در اثر هجوم به بیت حضرت فاطمه علیها السلام تصریح دارند و معدودی نیز وفاتش در کودکی را بدون ذکر سبب نقل کرده اند که با قول به سقط و شهادت منافات ندارد. ازآن روکه برخی از پژوهندگان معاصر ضمن گزارش اخبار متون شیعه، در اعتبار و دلالت آنها تشکیک روا داشته اند، در این مقاله، گزارش های موجود در منابع فریقین بررسی و اعتبارسنجی شده است.

حضور پدیده اینترنت در دو دهه اخیر در بسیاری از کشورها، تحولات مثبت بسیاری را به همراه داشته و حوزه تحقیقات و پژوهش های علوم انسانی، به ویژه تاریخ را از این تحولات بی نصیب نگذاشته است. به نظر می رسد، استفاده از این پدیده در حوزه های علمی و پژوهشی، با تمامی قابلیت ها و امکاناتش، همانند هر ابزار دیگری، دشواری ها و خطرهای خاص خود را به همراه داشته است. رشته تاریخ و محققان علوم انسانی در آینده ای نه چندان دور، در رویارویی با این پدیده جدید، با تهدید ها و چالش های بسیاری مواجه خواهند بود. این مقاله با رویکرد تحلیلی و بررسی اسنادی به تفصیل پیرامون پیشینه شبکه جهانی اینترنت و تولید اسناد دیجیتال در این شبکه، جنبه هاى مختلف تأثیر شبکه جهانی اینترنت بر آینده رشته تاریخ و تاریخ نگاری، پیامدهای احتمالی تعامل اینترنت با رشته تاریخ، آینده اسناد دیجیتال، که یکی از دغدغه های مورخان معاصر است، بحث نموده است.

نویسنده مقاله حاضر بر آن است که مورخان مسلمان همچون سایر مورخان کلاسیک ، در تحلیل های خود از رویدادهای تاریخی ، مسائل ، علل و ابعاد سیاسی را در نظر می گرفتند و بندرت به ابعاد و انگیزه های فرهنگی ، اجتماعی ، اقتصادی و به ویژه عاطفی توجه می کردند. این امر باعث پدید آمدن مجموعه ای از تاریخ نگاشته ها شده است که کاملاً تحت تسلط گفتمان سیاسی اندیشی قرار دارد و به سبب این غلبه ، مورخان معاصر مسلمان نیز به رغم پیدایش و رواج سنت ها و گفتمان های جدید در تاریخ نگاری ، همچنان از پرداختن به سهم عوامل غیرسیاسی در تحلیل های خود خودداری می کنند. نویسنده در این مقاله با بررسی یک نمونه عینی تحلیل های سیاست اندیشانه بیشتر مورخان قدیم و جدید مسلمان از عدم حضور علی (ع) در غزوه تبوک را با تحلیلی از عبدالحسین زرین کوب که برخلاف همه ، سهم بیشتری به عواطف بشری پیامبر داده مقایسه کرده است .

یکی از مهم ترین و ملموس ترین ابعاد واقعه عاشورا بعد سوگوارانه این حادثه از جمله، تکیه بر حضور و نقش برخی نوجوانان حاضر در کربلا مانند قاسم بن حسن (ع) است. حضور پررنگ عنصر عاطفه در گزارش واقعه کربلا مخصوصاُ در بخشی که مربوط به کودکان و نوجوانان است، جلوه های متفاوتی از این رویداد را باعث شده است. این تفاوت در مواردی به حدی است که گاه شکاف عمیقی میان واقعیت تاریخی و فهم مردمی ایجاد می کند. در این مقاله، ضمن تحلیل متون تعزیه و با رویکردی تطبیقی، شهادت قاسم بن حسن (ع) در منابع تاریخی تا ( قرن پنجم) با متون تعزیه پس از انقلاب اسلامی، مطابقت داده شده است. نتایج این مطالعه مشخص کرد که میان گزارش تاریخی و متون تعزیه تفاوت های عمده ای وجود دارد که می تواند بر شناخت و درک عمومی نسبت به وقایع، اثری در خور تأمل داشته باشد.

سیره رسول خدا (ص) علاوه بر کاربرد در عرصه های مختلفی چون اخلاق و تاریخ، در دانش فقه نیز مورد استفاده قرار گرفته و در برداشتهای فقهی به آن استناد می شود. میزان اعتبار گزارشهای مندرج در کتب سیره نزد فقیهان و قواعد و روش استناد ایشان به گزارشهای کتب سیره، موضوعی است که کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. نوشته حاضر در صدد است با بررسی موارد استناد محقق حلی (د. 676 ق)، به سیره رسول خدا (ص)، روش فقهی وی در بهره گیری از سیره نبوی را روشن نماید.از این رو با مراجعه به آثار برجای مانده از محقق حلی به ویژه دو کتاب شرایع الاسلام و المعتبر، موارد استناد وی به سیره نبوی را استخراج و مورد تحلیل روشی قرار داده است. محقق حلی در بررسی موشکافانه رفتارهای گزارش شده در باره رسول خدا (ص) توانسته تنها به برخی از آنها اعتماد و اتکا نماید و این به جهت تردید محقق در صدور روایات و میزان دلالت و اعتبار آنچه به عنوان سیره پیامبر مطرح شده، بوده است. قواعد اصولی به کار گرفته شده از سوی محقق حلی برای احراز سیره صحیح پیامبر، پذیرش بیشینه آنچه به عنوان سیره پیامبر شناخته می شود را برای وی دشوار و غیر قابل استناد ساخته است. رویکرد حداقلی وی به گزارشهای دانش سیره، از همین منظر قابل تحلیل و ارزیابی است.

از آنجا که نخستین مجموعه های هنر اسلامی از اواخر قرن هجدهم تا قرن بیستم در اروپا و سپس در آمریکا شکل گرفت، درک ما از هنر اسلامی متأثر از میراث و گفتمان های مسلط نمایشگاه های موقت و مجموعه های دائمی هنر اسلامی در غرب و رویکردهای این موزه ها است. در پژوهش حاضر، که با روش توصیفی تحلیلی و بهره گیری از منابع اسنادی و کتابخانه ای صورت گرفته است، تلاش شده تا چگونگی چرخش معنای هنر اسلامی را در سیر تاریخی موزه های نخستین آشکار شود. در این پژوهش، با تحلیل متون مرتبط با مجموعه های هنر اسلامی، سه گفتمان مسلط شرق شناسانه، تاریخ هنر در غرب و مطالعات بینافرهنگی در موزه ها معرفی می شوند و پیامدهای تسلط این سه گفتمان در بازتولید مفهوم هنر اسلامی بررسی خواهد شد. یافته های پژوهش نشان می دهد که تسلط رویکردهای یادشده در سیر تاریخی موزه های هنر اسلامی به چرخش معنا و معرفی آثار اسلامی به عنوان «کالای مادی»، «هنر» و «کالای فرهنگی» و انتساب ارزش های متفاوت به هنر اسلامی منتهی شده است.

تاریخ شفاهى یکى از روش‏هاى انتقال اخبار و روى‏دادها و یکى از قدیمى‏ترین روش‏هاى تاریخ نگارى است که از گذشته‏هاى بسیار دور، حتى پیش از پدیدار شدن سنت مکتوب تاریخ‏نگارى، کاربرد و اهمیت داشت و امروزه نیز در مکتب‏هاى جدید تاریخ‏نگارى کشورهاى مختلف، رویکرد ویژه‏اى به این مقوله مى‏شود. مقاله حاضر بر آن است تا ضمن معرفى پیشگامان تاریخ شفاهى، اهمیت آن‏را نیز به‏عنوان یک منبع در تاریخ‏نگارى جدید بنمایاند

امنیت، همواره یکی از مهمترین مسائلی است که انسان با آن روبرو بوده است و درطول تاریخ سعی و تلاش انسان برای رسیدن به آن با انواع وسایل دفاعی صورت می پذیرفت. دفاع، مجموعه اقداماتی است که به لحاظ (سیاسی، نظامی، اقتصادی و...) توسط یک کشور به منظور تضمین استقلال، حفظ تمامیت و امنیت ارضی و حراست از مردم خود در مقابل هرگونه تهاجم دشمن صورت می گیرد. این دفاع به دو صورت نظامی و غیرنظامی می باشد که امروزه، به ترتیب دفاع عامل و دفاع غیرعامل نامیده می شوند. دفاع غیرعامل، دفاع بدون به کارگیری مستقیم سلاح است، و بیشتر شامل اقداماتی پیش بینی شده برای مقابله با دشمن است که به نوعی هزینه های دشمن را بالا برده و قدرت دفاعی نیروهای خودی را نیز بالا می برد. در تاریخ ایران و اسلام در عصر اسلامی، در برخی از متون اخلاقی و تاریخی در رابطه با مبحث دفاع غیرعامل و اصول آن، و متناسب با زمان خود، جسته و گریخته مطالبی وجود دارد. دفاع غیرعامل دارای مؤلفه های متعددی است، مهم ترین آن ها که در دوره های گذشته مورد توجه بوده-اند عبارتند از: مکان یابی، استحکامات، فریب، استتار، اختفاء و پوشش. از این میان مکان یابی، استحکامات و فریب، بیشتر مورد توجه بوده است. مکان یابی به ویژه در جای گیری صحیح احداث شهرها و نیز استقرار لشکرها در محل مناسب مورد توجه بود. استحکامات به ویژه در ساختار شهری و عناصر سه گانه کهن دژ، شارستان و ربض و عناصر دفاعی آن مانند بارو، برج و دروازه متبلور بود. فریب، جایگاه خاص خود را داشته و دارد، همواره تلاش میشده است، با حیله و فریب بر دشمن برتری یابند. بررسی موارد ذکر شده، موضوع مقالة حاضر خواهد بود.

سیره‏نگارى به عنوان یکى از شاخه‏هاى مهم تاریخ‏نگارى اسلامى، در رویکرد مسلمانان به تاریخ‏پژوهى و مطالعات تاریخى نقش مهم و ارزنده‏اى ایفا کرده است. به عبارت دیگر، سیره‏نگارى که با ثبت و ضبط سیره پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله آغاز شد، مدخل و دروازه پهناورى بود که مسلمانان از مسیر آن به مطالعه و بررسى دیگر رخ‏دادها و تدوین آن‏ها راغب شدند. در این مقاله، نگارنده کوشیده است تا معنا و مفهوم سیره، علل و عوامل پیدایش و شکوفایى سیره‏نویسى، ویژگى‏ها و مشخصه‏هاى کتاب‏هاى سیره و معدود مطالب مرتبط دیگرى را مورد بررسى و پژوهش قرار دهد. یافته‏ها مبیّن آن است که در پیدایش و شکوفایى سیره‏نویسى، شناخت و عمل به سنت و سیره پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله (به عنوان دومیّن منبع حُکمى مسلمانان) عامل مهم و اصلى بوده است. عامل مزبور موجب شده تا از صدر اسلام تاکنون آثار فراوانى به رشته تحریر در آید. در بیان ویژگى‏ها و مشخصه‏هاى کتاب‏هاى سیره مى‏توان به مواردى، همانند کاربرد و استفاده از شیوه حدیثى و خبرى در طرح رخ‏دادها و حوادث، قرار گرفتن مطالب در هاله تقدّس، دخالت داشتن گرایش‏هاى فکرى ـ عقیدتى و سیاسى در طرح یا عدم طرح برخى وقایع و حوادث و تلاش معدودى از سیره‏نویسان متأخر در پیرایه زدایى و تحلیل گزارش‏ها اشاره داشت.