محمدرضا شاهرودی

خبر واحد از آن جهت که در تفسیر حجیت دارد یا خیر، در مبنای مفسر اثر می گذارد. کسانی که حجیت خبر واحد را به دلیل آیه (نباء) و سیره عقلاء پذیرفته اند دستشان نسبت به تفسیر بازتر است از آنانی که حجیت خبر واحد را در تفسیر به علت حجیت تعبدیه نمی پذیرند؛ لذا این اختلاف دو دیدگاه بین قدماء مفسرین به وجود آورده است و مفسران معاصر هم به تبع اساتید خود این دو روش را در تفسیرشان اعمال کرده اند. حضرت آیت الله جوادی آملی تفسیر خود را بر مبنای عدم حجیت خبر واحد در تفسیر بنا می گذارد و حضرت آیت الله فاضل لنکرانی مبنایشان پذیرش حجیت خبر واحد در تفسیر می باشد. حاصل آنکه: با بررسی مبانی هر دو دیدگاه؛ مشاهده می شود که پذیرندگان حجیت خبر واحد در تفسیر، شرایطی برای آن قائل هستند و روایاتی که از لحاظ سند یا محتوا، ضعف یا سستی در آنها مشهود باشد را معتبر ندانسته و نمی پذیرند. و اما آنهایی که برای خبر واحد در تفسیر حجیت قائل نیستند، در تفاسیرشان از خبر واحد آورده اند. که جای تأمل دارد...

آیات قرآن کریم، به دنبال اسباب نزول خود، و هر دسته برای مخاطبان خاصی پدید آمده است؛ ازاین رو لازم است کشف دلالت آیات بر معنا، براساس فضای نزول و خطاب، و درنظرگرفتن گونه های مختلف مخاطبان انجام پذیرد. برای این منظور، مقاله ی حاضر با بهره گیری از آموزه های «معناشناسی کاربردی» و رویکرد «دلالت زبانی» سازوکار خطاب و دلالت را در قرآن مجید مطالعه می کند. براین اساس، در راستای فهم یک بسته ی وحیانی و خطاب قرآنی، گذشته از «آیات قرآن» و «فضای خطاب»، شایسته است اسبابی چون: «متکلم»، «خطیب» و «مخاطبان» آن را در فضای نزول نیز در نظر گرفت و به بررسی نقش مخاطبانِ «خاص» و «عام» در درک معنای آیات پرداخت. مقاله ی حاضر نشان می دهد که هم آیات قرآن دارای مراتب و سطوح معنایی است و هم مخاطبان قرآن گونه های مختلفی را شامل می شوند؛ به دیگرسخن آیات گوناگون قرآن، هریک درخور فهم دسته ای از مخاطبان خود فراهم آمده است؛ لذا همگان جز «عالمان راستین قرآن»، قادر به ادراک معنای مشخص تمام آیات قرآن نیستند. سرانجام از این رهگذر لزوم رجوع به «عالمان قرآن»، یعنی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و اهل بیت علیهم السلام، برای مخاطبان خاص و عام قرآن نیز اثبات می گردد.

هرمنوتیست های قصدگرا و تأویل گرایان مسلمان گرچه هردو به دنبال فهم مراد و قصد مؤلّف از متن اند، ولی مبانی تفسیری مکاتب، امر تعیین کننده برای تفاوت های تفسیری اند. از این رو شناخت مبانی این دو مکتب، هدف این مقاله قرار گرفت و نسبت بین این دو مکتب تأویلی از نظر مبانی مورد بحث و تحلیل مقایسه ای قرار گرفت. در مقایسه پیش فرض های دو مکتب نشان داده شد که در برخی مبانی همچون فهم پذیری متون، مبنا بودن زبان در فهم و قصد، عینی بودن معنا، معنای نهایی متن، نسبی بودن فهم از متن، اشتراک دارند؛ ولی در برخی مبانی همچون تاریخی نگری، ابتناء کشف قصد بر حدس _ که هرمنوتیک قصدی بدان باور دارد _ و نه عقل، افتراق دارند. همچنین متن (قرآنی) به دلیل علیم بودن مؤلف آن اختلاف و تناقض ندارد که آن را از هر متن دیگر ممتاز می سازد. نیز در خصوص مبنای تاریخی نگری بین دو مکتب نشان داده شد این دو مبنا با هم اختلاف دارد. داده ها، آشکارا نشانگر این تفاوت ها و اشتراک ها بین مبانی دو مکتب اند که در پایان به شکل جدولی مقایسه ای ارائه شده است.

تقیه، یکی از آموزه های پراهمیت در میان تعالیم حدیثی امامان شیعه (علیهم السلام) است که در هنگامه ی رخ داد تعارض در میان روایات، به عنوان یکی از راه حل های رفع اختلاف ادله توسط دانشمندان اسلامی مورد استفاده قرارمی گیرد. از جمله بحث های مناقشه برانگیز پیرامون تقیه، گستره ی کاربست آن در میان احادیث است. برپایه ی داده های پیشینی تحقیقِ حاضر درمی یابیم که پاره ای از دانشمندان شیعه برای تقیه نقش پررنگی در زمره روایات و پدیدایی اختلاف حدیث قائل شده اند؛ در حالی که مطالعات پسینی و تطبیقی، نشانگر واقعیتی برخلاف آن است. بر این پایه، این سؤال اساسی پیش می آید که میزان گستردگی تقیه در میان روایات و نیز مقدار تأثیر آن بر تعارض و اختلاف احادیث از چه کمیتی برخوردار است؟ آیت الله سیستانی از جمله اندیشمندانی است که تلاش کرده با دیدگاهی نو به بحث پیرامون پدیده ی اختلاف حدیث و ارتباط آن با آموزه ی تقیه بپردازد. دلیل تمرکز این پژوهش بر آراء آیت الله سیستانی، بررسی دلائل و چگونگی اتخاذ رویکرد کمینه گرا از سوی ایشان در گستره ی کاربرد تقیه در میان آموزه های شیعی است که در پی آن از دایره ی مؤلفه های مفهومی تقیه کاسته شده و درنتیجه از تبعات احتمالی گستردگی آن در مجموعه روایات شیعی کاسته می شود. مطالعه ی آثار ایشان حاکی ازآن است که مقوله هایی همچون: «تعیین مؤلفه های محدودکننده در تعریف تقیه»، «اعتقاد به توانایی اصحاب در شناسایی تقیه و پالایش کتب حدیثی از آن»، «تأکید برعوامل دیگری جز تقیه در ایجاد اختلاف حدیث»، «رد دلالت احادیث اخذ روایات مخالفت با عامه»، «قیاس اولویت در احکام فقهی»، «لحاظ بافت تاریخی حیات ائمه (ع)» و «لحاظ شرایط اضطراری و موقت برای تقیه» از جمله دلائل ایشان برای دیدگاه مذکوراست. ادله ی این دیدگاه درصدد منتفی دانستن نقش تقیه در اختلاف حدیث و تعارضات روایی است؛ مسئله ای که در برخی موارد با تأملاتی از سوی نگارندگان این مقاله مواجه شده و امکان پذیرش مطلق دیدگاه ایشان را دچار تردید ساخته است

«مجمل و مبین» به مثابه دو وصف از اوصاف قرآن کریم، موضوعی کهن و پرسش برانگیز در شناخت کتاب آسمانی مسلمانان است و عدم تلقی صحیح از آن، سبب ورود ایراد هایی چون وجود ابهام ذاتی یا نقص در کلام خدا می شود. از این رو، مطالعه و شناخت مبنا و کارکرد اجمال و تبیین قرآن از اهمیتی ویژه برخوردار است. با بررسی واژه شناختی و مطالعه سیر تطور و شکل گیری اصطلاح مجمل از معنای لغوی تا تقابل آن با اصطلاح مبیَّن و به کمک آموزه های دینی و مبانی معناشناسی، به معرفی تلقی صحیح از اجمال، تبیین و تفسیر قرآن کریم می پردازیم. براین اساس، اجمال در قرآن مجید صرفاً به معنای موجز و فشرده بودن کلام الله، در عین کامل بودن و تمامیت دلالت های آن بر معانی پذیرفتنی است؛ نه غیرواضح یا ناقص بودن آن. مراد از تفسیر قرآن نیز کشف معنای آیات توسط مخاطبان یا ایضاح دلالت آیات برای مستمعان است و منظور از تبیین، توضیح معنا برای مستمعانی است که معنای کلام را به دلیل رفعت معنا یا فقدان بافتِ موقعیتی آن در نمی یابند. برای نخستین بار، با تفکیک میان مخاطبانِ خاص هر دسته آیات و مستمعانِ پسین نشان می دهیم که آیات مجمل و موجز قرآن در اصل برای مخاطبان خاص خود، واضح، تام و مبیَّن بوده است اما همین آیات ممکن است برای مستمعانِ پسین، غیرواضح جلوه نماید و آنان را به پرسش از عالمان قرآن(ع) سوق دهد؛ چه اینکه ایشان با احاطه علمی خود می توانند مورد، مصداق و معنای تمام آیات مجمل و موجز قرآن را برای مستمعان تفسیر و تبیین کنند.

ایجاز «حذف»، اسلوبی رایج در زبان طبیعی، گونه ای ممتاز در کنار ایجاز «قِصَر» و نشان دهند ی فشردگی کلام در مفهوم خود است؛ بی آنکه برای آن نقیصه ای به شمار آید. قرآن کریم که خود در بستر زبان طبیعی نازل گردیده، از اسلوب حذف به درستی و فراوانی بهره برده است؛ لذا بررسی و شناخت آن، در فهم و ترجمه ی آیات قرآن حائز اهمیت می شود و بی توجهی بدان، دریافت معنا را با آسیب هایی روبرو می سازد. بررسی جامع موارد موجز دانسته شده، ما را با دو نوعِ «حذف زبانی» و «تخفیف غیرزبانی» آشنا می سازد. طبق آموزه های معناشناختی، حذف زبانی بر اساس سیاق متن (بافت زبانی) رخ می دهد اما تخفیف غیرزبانی، مبتنی بر بافت موقعیت و دانش پیش زمینه ی مخاطب (بافت غیرزبانی) انجام می گیرد. نوع اول یعنی حذف زبانی، با اسلوب های نحوی و دستوری، قابل کشف است اما نوع دوم یعنی تخفیف غیرزبانی، تنها با احاطه بر بافت غیرزبانی شناسایی می شود. با وجود این، اکثر تفصیل های مفسران برای موارد تخفیف یافته در قرآن، از ضابطه ی علمی خاصی برخوردار نیست؛ گویا هریک از مفسران با پیش فرض های گوناگون به تفصیل آیات پرداخته اند. مقاله ی حاضر، به روش توصیفی-تحلیلی و با بهره گیری از دانشِ «معناشناسی کاربردی» ضمن بررسی نمونه های متعدد قرآنی، به معرفی و تحلیل پدیده ی «تخفیف» در کنار «حذف» پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که علاوه بر «بافت زبانی»، دانستن و تحلیل «بافت غیرزبانیِ» آیات نیز از لوازم مهم فهم، تفسیر و ترجمه ی قرآن کریم است.

«اجمال»، مسئله ای پرسش برانگیز در فهم و تفسیر قرآن کریم است و عدم شناخت صحیح آن موجب ورود ایرادهایی، مانند: ابهام ذاتی یا وقوع نقص در کلام خدا می شود؛ از این رو، مطالعه و کاربست ابزارهای علمی مناسب به منظور بررسی این مسئله از اهمیتی ویژه برخوردار است. در مقاله ی حاضر با بهره گیری از «دلالت زبانی»، به مثابه ی رویکردی معناشناختی در فهم و تفسیر قرآن، به معرفی و تحلیل مسئله ی اجمال قرآن و نحوه ی تبیین آیات پرداخته شده و یافته های تحقیق، با مباحث متداول در علوم قرآن مقایسه شده است. این پژوهش نشان می دهد که: اجمال در قرآن مجید صرفاً به معنای موجز و فشرده بودن کلام الله موردقبول است؛ نه غیرواضح یا ناقص بودن آن در دلالت؛ چنان که مخاطبان خاص هر دسته از آیات توانسته اند معنای موجز آن را در «کاربرد» یا فضای خطاب آیات کشف کنند؛ گرچه معنای چنین کلام فشرده ای ممکن است برای مستمعان پسین یا غیرمخاطبان، مبهم، تردیدآمیز یا مشتبه جلوه نماید. شایسته ی تأکید است که اجمال و فشردگی کلام در ساختار زبان، بیشتر به سبب اتکاء آن بر بافت غیرزبانی (یعنی: موقعیت کلام و دانش زمینه ای مخاطبان) ایجاد می شود و در مورد کلام خدا، تنها «عالمان قرآن» (ع) هستند که با دانش الهی خود می توانند تمام آیات موجز و فشرده ی قرآن را برای مستمعان و متعلمان، تفسیر و تبیین نمایند.

براساس منابع تاریخی روایی، یکی از سخنان به جای مانده از امام حسینR در آستانه شهادت ایشان در روز عاشورا، عبارت «اسقونی شربه من الماء» به منظور «درخواست آب» توسط آن حضرت از دشمنان خود است. با وجود این، برخی در صحت انتساب این سخن به امام تردید کرده و آن را موضوع خوانده اند؛ چه اینکه ایشان این سخن را با روحیه عزتمند آن بزرگوار که در عباراتی همچون «هیهات منا الذله» تبلور یافته، در تضاد دانسته اند. در رفع تعارض پیش آمده قابل ذکر است که این سخن در قریب به اتفاق منابع معتبر فریقین، به ثبت رسیده است. ابن سعد در طبقات، نخستین بار آن را با عبارت «عطش الحسین فاستسقى »، سپس دینوری با تعبیر «و عطش الحسین فدعا بقدح من ماء» و دیگران با دیگر عبارات مشابه، در آثار خود آورده اند تا سرانجام معاصران فراوانی ازجمله سید نعمت الله جزایری در الانوار النعمانیه و شیخ عباس قمی در نفس المهموم با اتباع از سید بن طاوس آن را نقل کنند. نظر به اینکه درخواست آب در راستای انجام تکلیف و رسالت الهی بوده و عزت و ذلت در اطاعت و یا نافرمانی از دستورات خداوند است، نیز بر مبنای استوارِ شیعی «لطف بودن وجود امامR» و «وجوب حفظ نفس» گرچه تا زمانی اندک و متوقف بودن این دو بر آب طلبیدن توسط امام برهان مخالفان روایت بودن سخن مذکور ناتمام می نماید؛ از دیگر سو، این روایت با عرضه به سنتی فعلی و قولی از رسول خدا2 که مفید مضمون فوق است، تأیید می شود؛ چه آنکه رسول خدا2 در این روایت به دنبال تشنگی خود و یاران، طلب آب کرده و فرموده است: «...هَلْ مِنْ مُغِیثٍ بِالْمَاءِ...» همچنین در سنجش این روایت با دلیل عقل درمی یابیم که نه تنها هیچ تضادی بین این دو وجود ندارد، بلکه عقل مستقل به واسطه اینکه این روایت خود حاوی اتمام حجت و هدایت بدین واسطه برای دین خداست، بر آن صحه می گذارد؛ آن سان که در سیره عقلا آب طلبیدن برخلاف دیگر درخواست ها امری آمیخته با ذلت نیست.

کاربست سیره در تفسیر قرآن کریم در ارتباط با آیاتی که به طور مستقیم به سیره ی پیامبر (ص) مربوط می شود، از اصول تفسیر محسوب می گردد. به علاوه سیره باید در تبیین آیات دیگر نیز مورد توجه قرار گیرد؛ چرا که سیره، ابعادی از بیان لازم در تفسیر آیات را که دیگر مدارک از ارائه ی آن ناتوان اند، میسر می سازد. آن سان که شناخت سیره ی پیامبر (ص)، ما را از تحریفات معنوی و خرافات راه یافته به ساحت قرآن و سردرگمی هایی که ممکن است در مقام شناخت و تفسیر قرآن با آن روبه رو شویم، رها می کند. در میان تفاسیری که به سیره ی پیامبر (ص) نیز عنایت داشته «روح المعانی» است که به عنوان یکی از منابع مهم تفسیری اهل سنت و در حکم دائره المعارف تفسیری و جامع آراء پیشینیان در نظر گرفته می شود. اما به این مسئله که کاربست سیره در تفسیر روح المعانی تا چه حد به درستی صورت گرفته، تاکنون در مطالعات پیشین پرداخته نشده است؛ لذا در این پژوهش به شیوه ی توصیفی - تحلیلی و با مطالعه ی موردی، آیات تطهیر، مباهله و شرح صدر که عدم توجه به سیره در فهم آن ها تفسیر ناقصی از این آیات ارائه می دهد، در روح المعانی مورد بررسی قرار گرفته و نتایج آن نشان می دهد که آلوسی با وجود عنایت به سیره ی پیامبر (ص)، شیوه ی علمی صحیحی در پیش نگرفته و علاوه بر گزینشی عمل کردن در بهره گیری از سیره با نگاه غیرجامع خود، تفسیری ناصحیح و غیرعلمی از این آیات ارائه کرده است.

امام حسین (ع) در میان شیعیان و سایر فِرق اسلامی، شخصیتی منحصر به فردبه دلیل رهبری قیام عاشوراست. پیرامون شخصیت آن حضرت به واسطه انتساب ایشان به پیامبر؟ص؟ واهل بیت؟عهم؟، از دیدگاه فریقین، قرار داشتن آن حضرت در زمره والاترین اصحاب پیامبر؟ص؟ از دیدگاه اهل سنت و دارا بودن مقام منیع امامت از منظر شیعیان، زمینه ها وآثار قیام تاریخی عاشورا، کتاب ها وپژوهش های فراوانی نگاشته شده است. اگرچه ایشان در زمان حیات رسول خدا ؟ص؟ سنین کودکی خود را سپری می کرده اند. عواملی از این دست ایجاب می کند سخنان منسوب به ایشان مورد مداقّه بیشتر و از حیث سند ومتن مورد ارزیابی قرار گیرد تا سلیم حدیث ایشان از سقیم آن باز شناخته شود؛ از این رو پرداختن به نقد سخنان سیاسی اجتماعی امام در منابع اهل سنت و احراز اعتبار سندی و محتوایی آن ها، جنبه علمی پیدا می کنند.

در مراتب جرح و تعدیل روات، شدیدترین برخوردها از سوی رجالیان متقدم با غالیان صورت گرفته و در مواجهه با این دیدگاه، دو اقدام صورت پذیرفته است: در عصر حاضر عده ای از رجال شناسان تلاش کرده اند با رفع اتهام غلوّ از برخی راویان، راهی برای پذیرش روایات آن ها بیابند و از دیرباز عده انگشت شماری حتّی با فرض احراز غلوّ، آن را مانعه الجمع با وثاقت راوی ندانسته اند. آیت الله خامنه ای ازجمله قائلان به امکان جمع میان وثاقت و غلوّ است و با ادله قابل ملاحظه ای، راهی برای اعتماد به برخی متهمان به غلوّ گشوده اند. چیستی منطق این دیدگاه، پرسشی است که پاسخ به آن، نقش بسیار مؤثری در بازسازی و جریان شناسی غالیان خواهد داشت. بر این اساس پژوهش حاضر درصدد است با شیوه اسنادی در گردآوری داده ها و روش تحلیلی - توصیفی به مثابه ابزار ارزیابی داده ها، به نقد این دیدگاه بپردازد. بخشی از یافته های تحقیق این چنین قابل گزارش می باشد: طرد کلّی روایات هریک از جریان های مورد تردید از سوی تمام رجالیان متقدم، ملازم با عدم وثاقت آن ها است و چون طرد کلّی روایات غلات از سوی تمام رجالیان متقدم ثابت نشده است، اثبات عدم وثاقت غلات با استفاده از رویکرد رجالیان متقدم، ممکن نیست. به دیگر سخن، ازآنجاکه دلیل دیگری جز رویکرد رجالیان متقدم برای عدم توثیق غلات وجود ندارد، نمی توان حکم کلّی به عدم وثاقت غالیان داد. از سوی دیگر منطقاً غلوّ مادام که در سطح یک نگرش اعتقادی مطرح باشد، زیانی به وثاقت راوی وارد نمی سازد و از این حیث تفاوتی با دیگر نگرش های اعتقادی مانند واقفیه، فطحیه و... نمی کند. با این وجود نمی توان از شناخت ماهیت غلوّ به مثابه معیار مهمی در تحلیل نوع مواجهه با غالیان چشم پوشید.