درخت حوزه‌های تخصصی

در این مقاله خصلتهای عقلانیت ارتباطی در حوزه عمومی ایرانی مورد مطالعه قرار می گیرند. این مقاله با استفاده از رویکرد هابرماس، عقلانیت ارتباطی را عامل توسعه یافتگی حوزه عمومی و تحول از زیست جهان سنتی به مدرن در نظر می گیرد. به همین منظور زیست جهان ایرانی به عنوان عامل موثر در تحول از سنت به مدرنیته در این مقاله مورد توجه قرار می گیرد. توضیح آنکه، مطالعه تاریخ تحولات اجتماعی ایران حاکی از آنست که زیست جهان روشنفکران، نخستین زیست جهانی است که امکان تفکر نقادانه در مورد موضوعات عمومی را در ایران فراهم کرده است. مقاله حاضر ضمن تاکید بر بینش ارتباطاتی، بر آن است که دستیابی به زیست جهان منسجم مدرن نیازمند افکار و اندیشه های مستقل و محققانه ای است که میان سنت ایرانی و مدرنیسم پل زده و به نوعی بر بومی گرایی علمی استوار باشد. این مقاله همچنین نشان می دهد زیست جهان ایرانی، از ویژگیهایی برخوردار است که منحصر به جامعه ایرانی است و از این جهت برای طی کردن دوره گذار لازم است تا عوامل بسترساز مطابق با زیست جهان خود را برای دستیابی به مدرنیته ایرانی بازسازی کند. زیست جهان روشنفکری ایران در حال نقد موضوعات عمومی از مجرای نقد بسیاری از باورهای موجود در جامعه ایران است. به عبارت دیگر، زیست جهان روشنفکری ناشی از نقد زیست جهان سنتی است. با وجود اینکه ایدئولوژی و ایدئولوژی زدگی از مشخصات زیست جهان روشنفکری ایرانی است، اما تقدس زدایی اولین و عمده ترین خصلت عقلانیت ارتباطی در این زیست جهان است. مطالعه ما گسستگی و قدرت محور بودن را به عنوان خصایص دیگر عقلانیت ارتباطی نشان می دهد.

"عصر حاضر را عصر «انفجار اطلاعات و ارتباطات» نامیده‌‌اند. پیدایش ابزارها و فناوری‌های پیشرفته، بویژه رایانه‌های هوشمند، تغییرات جدی و بنیادی در شاخه‌های گوناگون دانش و کیفیت مطالعه و تحقیق در هر یک از آنها پدید آورده و به این ترتیب، امروزه دانش و دانشگاه به درون هر خانه‌ای راه یافته و روش‌های تحقیق را دچار تحولات اساسی کرده است. از مطالعه سیر تکامل کشورهای پیشرفته در می‌یابیم آن دسته از جوامعی که ابتدا زمینه و بستر لازم را برای تحقیق و پژوهش مهیا ساخته و آن را خمیرمایة طرح‌های خود قرار داده‌اند، مدارج ترقی و بالندگی را هر چه مطلو‌ب‌تر و در زمانی کوتاه‌تر پیموده‌اند. فصلنامه پژوهش و سنجش نیز طی سال‌ها فعالیت خود، همواره کوشیده است با طرح موضوعات موردنیاز رسانه ملی و درج مقالات علمی و پژوهشی، به بومی‌سازی در این حوزه کمک کند. طبق سیاست فصلنامه، سه شماره بهار، تابستان و پاییز هر سال، به موضوع ویژه‌ای اختصاص دارد و شمارة زمستان در قالب «جُنگ» ارائه می‌شود که مجموعه‌ای از مقالات مربوط به موضوعات مختلف در حوزة رسانه‌هاست. بر همین اساس در سال 85، شماره بهار و تابستان با موضوع «رسانه و موسیقی»، شماره پاییز، با موضوع «رسانه و زبان فارسی» و شماره حاضر، در قالب «جُنگ» ارائه شده است. همچنین به اطلاع همکاران، استادان، مدیران، دانشجویان و کلیه خوانندگان می‌رساند فصلنامه پژوهش و سنجش از شماره حاضر افتخار دارد از دیدگاه‌ها و اندیشه‌های استادان بزرگوار آقایان جناب آقای دکتر کاظم معتمدنژاد (عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی)، جناب آقای دکتر علی‌اکبر فرهنگی (عضو هیئت علمی دانشگاه تهران)، جناب آقای دکتر علی رضائیان (عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی)، جناب آقای دکتر مهدی محسنیان‌راد (عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی) به عنوان هیئت تحریریه فصلنامه بهره‌مند گردد. ضمن تشکر از پذیرش این همکاری امید است فصلنامه بیش از پیش برغنای علمی و پژوهشی خود بیفزاید و پاسخگوی نیازهای گوناگون مخاطبان و خوانندگان فهیم و علاقه‌مند خود باشد. "

"یکی از کاربردهای هنری و اغلب طنزآمیز زبان در رسانه ملی «گونه زبانی ساختگی» است. نویسنده در این مقاله قصد دارد ضمن ارائه تعریفی از گونه زبانی ساختگی، این‌گونه را از دیدگاه جامعه‌شناسی زبان، کاربردشناسی اجتماعی و آسیب‌شناسی زبان بررسی کند و وجوه زیبایی‌شناختی و کارکردهای هنری آن ‌را برای به کارگیری در رسانه ملی تبیین کند. "

"در رسانه‌های دنیای امروز، زبان، نقشی بنیادین ایفا می‌کند و محوری‌ترین و مهمترین ابزار برقراری ارتباط با مخاطب را شکل می‌دهد. در یک نگاه کلی، می‌توان از دو دیدگاه به مفهوم زبان در رسانه نگریست که یکی در دل آن دیگری جای می‌گیرد. در نگاه عام، زبان مجموعه رمزگانی است که در چارچوب قواعد و قراردادهایی ویژه از هر نظام نشانه‌شناختی، برقراری ارتباط میان فرستنده و گیرندة پیام را امکان‌پذیر می‌سازد. در این تلقی از مفهوم زبان، که زیربنای تمامی ارتباطات انسانی را تشکیل می‌دهد، هیچ گونه ارتباطی میان رسانه و مخاطبان، خارج از چارچوب جهان زبان پدید نمی‌آید. از همین رهگذر است که زبان تصویر، زبان موسیقی، زبان علائم گوناگون، زبان گفتار و حتی زبان سکوت یا ترکیبی از اینها، همگی به تناسب موقعیت در رسانه‌‌ها و به طور کلی در دنیای ارتباطات بشری کاربرد یافته‌‌اند. در این معنی، زبان، مسلما قدمت بیشتری نسبت به مفهوم خاص زبان، یعنی گفتار و نوشتار دارد؛ اما در عرصة دانش‌های بشری، رویکرد علمی به بررسی فرآیندهای این گونه نظام‌های دلالت‌گری به عنوان مجموعه‌ای قاعده‌مند از نشانه‌ها، سابقه‌ای چندان طولانی ندارد. اما زبان در مفهوم خاص (و رایج) خود، به عنوان ابزار سخن گفتن از طریق گفتار یا نوشتار، کهن‌ترین و پیچیده‌ترین نظام قراردادی دلالت‌گری ایجاد شده توسط انسان است که در سطوح مختلف؛ از کلیتی متجانس به عنوان نظام کلی زبان (لانگ) گرفته تا کاربرد فردی آن در سطح گفتار (پارول)؛ در گونه‌های مختلف از جمله گونة فردی، سنی، شغلی، جنسیتی، جغرافیایی، اجتماعی و اقتصادی و ...؛ در سبک‌های متفاوت همچون معیار و غیرمعیار، رسمی و غیررسمی، نوشتاری و گفتاری و ... به کار می‌رود. همین مفهوم خاص زبان است که تحت تاثیر عوامل مختلف تاریخی، جغرافیایی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، به مرور زمان، نزد هر قوم و ملتی به کلیت مستقل و دارای هویت منحصر به فردی تبدیل شده است که در کنار نمادهای اصیل بومی و ملی آن قوم، به عنوان زبان ملی شناخته می‌شود. رسانه از زبان در هر دو مفهوم فوق، استفاده می‌کند. از سویی با بهره‌گیری از فرآیندهای مختلف دلالت در نظام‌های نشانه‌شناختی ویژه، به تولید و انتشار «متن» در مفهوم کلی و وسیع آن می‌پردازد و در این راستا امکانات گوناگون دیداری و شنیداری از جمله تصویر، گفتار،‌ موسیقی، نوشتار، صداهای محیطی و ... را برای برقراری ارتباط با مخاطبان به خدمت می‌گیرد؛ و از دیگر سو، بخش عمده‌ای از «متن‌»های تحقق یافته در عرصة رسانه، چه در شکل دیداری و چه در شکل شنیداری، در قالب زبان به مفهوم خاص آن (و در رسانة صدا وسیما در قالب زبان فارسی) شکل می‌گیرد. این گونه است که در رسانه‌های شنیداری چون رادیو، به علت فقدان تصویر و نشانه‌های دیداری، وابستگی به زبان گفتار، وابستگی عمیق‌تری است چنان که رادیو، بدون زبان، ماهیت خود را تقریبا به طور کامل از دست می‌دهد. در تلویزیون نیز، همچنان که در بیشتر ارتباطات انسانی، زبان گفتار در غالب اوقات، نقش اصلی را ایفا می‌کند؛ مگر آن که در شرایط ویژه، اقتضای فرآیند ارتباطی، بهره‌گیری فرستندة پیام از رمزگان یا زبانی متفاوت با زبان گفتار و نوشتار (همچون موسیقی، تصویر و ...) را ایجاب کند. این شماره از فصلنامة پژوهش و سنجش به موضوع «رسانه و زبان فارسی»‌ اختصاص یافته است. بنابراین محور اصلی مطالب این شماره را مفهوم خاص زبان یعنی زبان گفتار و نوشتار تشکیل می‌دهد. امروزه اهمیت و حساسیت جایگاه زبان فارسی در رسانة ملی بر کسی پوشیده نیست. پیش از این نیز صاحبنظران بسیاری با دیدگاه‌های انتقادی، توصیفی، تجویزگرایانه و ... از جنبه‌های مختلف به این مقوله پرداخته‌اند و برخی از جوانب آن را واکاوی کرده‌اند. با این حال در مقالات این شماره از فصلنامه سعی شده است مسائلی که تا کنون کمتر بدانها پرداخته شده یا چالش‌های نوظهوری که در عرصة کاربرد زبان فارسی در رسانه‌های امروز و بویژه رسانة ملی پدید آمده‌اند، مورد بحث قرار گیرند. زبان فارسی به عنوان یکی از مهمترین نمادها و نمودهای اتحاد ملی، شایستة توجه ویژه است. حرکت به سوی دستیابی به جایگاه مناسب زبان فارسی در رسانة ملی و ایفای نقش رسانه به عنوان یکی از مهمترین متولیان برنامه‌ریزی زبان در جامعه، دغدغه‌ای اساسی است که فصلنامة پژوهش و سنجش می‌کوشد با طرح مباحثی در این باره، توجه جدی‌تر پژوهشگران و صاحبنظران را به موضوع جلب کند و زمینة انجام مطالعات گسترده‌تر و بنیادی‌تر در این حوزه را فراهم نماید. "

"نویسنده در این مقاله می‌کوشد تا نشان دهد فهم متن مجموعه‌های تلویزیونی، حاصل عملکرد کدام نظام‌های نشانه‌ای است و در این میان نقش نظام نشانه‌های زبانی را برجسته می‌کند. وی ابتدا نظام‌های نشانه‌شناختی را به چهار گروه: تصویری، حرکتی، موسیقایی و زبانی تقسیم می‌کند و سپس با توصیف رمزگان‌های فرعی زبان و رمزگان‌های پیرازبانی نمونه‌هایی از دلالت‌های زبانی و پیرازبانی را در مجموعه‌های تلویزیونی مختلف ایرانی به عنوان شاهد ذکر می‌کند. وی در ادامه به شرح متن تلویزیونی و دلالت‌های معنایی در آن می‌پردازد و در پایان مقاله برخی اشکالات زبانی را در مجموعه‌های تلویزیونی داخلی برمی‌شمرد و راهکارهایی برای رفع آنها ارائه می‌کند. "