آموزه های حدیثی

متن شناخت قرآن، از شمار مباحث درجه اول قرآن شناسی است و مقصود از آن، شناخت خصائص درونی و بیرونی متن قرآن است. شناخت این خصائص در مواجهه و فهم ما از قرآن ضرروت دارد. این مقاله تلاش دارد با تلفیق روش اکتشافی - تحلیلی به این دو پرسش پاسخ دهد: بر پایه احادیث امامیه، خصائص بنیادین متن قرآن چیست؟ پیامدهای نظری و کاربردی شناخت این خصائص مهم کدام است؟ بازپژوهی احادیث نشان داد که گفتاری بودن، تاریخمندی متن، فراتاریخی بودن آموزه ها، تشابک معنایی و اثربخشی آیات از مهم ترین خصائص متن قرآن است که در احادیث اهل بیت‰ به آنها تأکید شده است.

براساس آیات و روایات، «صحابه پیامبرˆ» به لحاظ درجات ایمان و عمل، مراتب گوناگونی داشته در بین آنان افراد شایسته و ناشایست وجود داشت. با این حال، به هنگام رحلت رسول خداˆ هزاران نفر از اصحاب خالص و باوفای حضرت در سرتاسر عربستان می زیستند که بسیاری از آنان پیشتر، مراتب ایمان و مجاهدت خود را به اثبات رسانیده بودند. این در حالی است که روایاتی چند در منابع حدیثی شیعه و اهل سنت، به ظاهر خبر از ارتداد عموم صحابه پس از رحلت رسول خداˆ می دهد. پرسش اصلی آن است که با وجود دلایل متعدد مبنی بر ایمان راسخ شمار فراوانی از صحابه پیامبرˆ، روایات دال بر ارتداد عمومی آنان پس از رحلت چگونه توجیه می شود؟ چه اگر مقصود، بازگشت آنان از اسلام به سمت کفر و شرک و بت پرستی باشد، افزون بر ناسازگاری با آیات، روایات دیگر و تاریخ، به معنی ثمربخش نبودن تلاش های هدایتگرانه پیامبرˆ در تربیت نسلی با ایمان بوده، شبهه ابراز اسلام آنان زیر فشار و اجبار را نیز تقویت خواهد کرد. این نوشتار که به شیوه توصیفی تحلیلی و روش کتابخانه ای سامان یافته، تلاش دارد مفهوم صحیح این روایات را برنماید. نتایج به دست آمده نشان می دهد مقصود از ارتداد در اینجا، اصطلاح فقهی آن یعنی انکار اسلام و بازگشت به کفر و شرک نیست، بلکه «بازگشت» از مسیر ترسیم شده برای امت اسلامی توسط پیامبرˆ است که با تقصیر و قصور عمومی از همراهی با علی† روی داده است. به دیگر سخن، «ارتداد» خود مراتبی دارد که مراتب بالای آن به مفهوم انکار خدا یا نبوت و شریعت و مشمول احکام سنگین فقهی است و مراتب پایین آن، شامل هرگونه بازگشت از ارزش ها و تمرّد از واجبات، که این دومی در روایات مورد بحث اراده شده است.

فضایل اهل بیت‰ در جلد سوم و طی نوزده روایت از کتاب «مستدرک علی الصحیحین» تجلّی یافته است. پرسش پژوهش حاضر چگونگی تطبیق روایات فضایل اهل بیت‰ در مستدرک حاکم با آیات قرآن کریم است. این مقاله درصدد است با اتّخاذ روش توصیفی - تحلیلی، محتوای روایات «مستدرک علی الصحیحن» در فضایل اهل بیت‰ را به آیات قرآن کریم عرضه کند. بررسی ها نشان می دهد روایات شأن نزول آیه تطهیر و حدیث کساء ناظر به عصمت اهل بیت‰، و با آیه 79 سوره واقعه مطابق است. روایت صلوات بر خاندان عصمت‰ را می توان با آیه 33 آل عمران مطابق دانست. محتوای روایت شأن نزول آیه مباهله طبق نقل حاکم نیشابوری، با آیه تطهیر گره خورده است. در دلالت آیه مباهله بر برتری اهل بیت‰ می توان به آیات 84 و 85 سوره انعام و آیه 42 سوره آل عمران استناد جست. با عرضه روایت ثقلین بر قرآن کریم، حقانیت و عصمت اهل بیت‰ ثابت می شود. روایات نبویˆ پیرامون وجوب محبّت به خاندان عصمت‰ را می توان به آیه 23 سوره شوری عرضه کرد. محتوای حدیث سفینه با آیات تطهیر و اولی الأمر مطابق است. روایات مستدرک مبنی بر ولایت امام علی† را نیز می توان با آیات «تبلیغ»، «اکمال دین» و «سأل سائل» مطابق دانست.

حدیث «أبغض الحلال الی الله الطلاق» حدیث مشهوری منسوب به پیامبرˆ است که در منابع شیعه و اهل سنت به طرق متعدد و با صدر و ذیل های مختلف روایت شده است. براساس طَرَف یا بخش برجسته حدیث، طلاق که حلالی شرعی است، مبغو ض ترین حلال هاست. در این نوشتار، پس از احصاء طرق نقل حدیث مورد نظر در منابع شیعه و اهل سنت، ضمن ارزیابی سندی این طرق، صحت صدوری این حدیث بررسی شده است. براساس نتایج این بخش، روشن شده که برخی طرق نقل این حدیث (چهار طریق) دارای درجه صحت یا اعتباراند. سپس این حدیث از نظر متنی واکاوی و سبب صدور آن بازسازی شده است. در پایان نیز، دلالت حدیث مورد نظر پژوهش شده و این نتیجه به دست آمده است که طلاق علی رغم حلال بودن، حلالی بسیار منفور و مبغوض در نزد خداوند است و در واقع، روایت مورد نظر درصدد جمع میان این دو نکته است.

فرزند در اسلام به عنوان نور چشم، صدقه جاریه برای قیامت و ثمره جامعه اسلامی، اهمیت و جایگاه والایی دارد. در احادیث رضوی، تربیت صحیح همراه با روش مناسب، حق فرزندان دانسته شده است. هدف اصلی پژوهش پیش رو، پاسخ به این سؤال است که سبک تربیت در احادیث معصومان چیست و چه راه کاری برای تربیت بهتر ارائه شده است؟ این پژوهش با مراجعه مستقیم به اسناد اصیل و باقدمت حدیثی، به کنکاش موضوع پرداخته است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که تربیت فرزند، ابعاد و ساحات مختلفی دارد و هر بُعد، ناظر به یکی از نیازهای فرزند در ساحت های مختلف انسانی وی، یا مراحل و برهه های مختلف زندگی اوست. این مقاله، قدم نخست را در بایسته های تربیت فرزند، آغاز نمودن از خود دانسته و با توجّه به تأکید معصومان‰ بر تربیت عملی توجه شده است؛ در مرحله بعدی در تربیت، به لزوم توجه به ابعاد و ساحات انسانی فرزندان پرداخته و تأکید شده است که باید تمامی ابعاد روحی، جسمی و روانی فرزند مورد توجه قرار گیرد. بر اساس آموزه های روایی، پرداختن به موضوع تربیت با در نظر گرفتن بهداشت روانی طرفین، امکان پذیر است. تدریجی بودن تربیت، توجه به ظرفیت مخاطب، تکریم و ملاطفت، پرهیز از عصبانیت، ارائه الگوی مناسب، ترک تعارضات کلامی و نصیحت زیاد، رعایت احترام و پرهیز از تحقیر، لطافت لحن و رعایت وقار و... از جمله شاخصه های تربیت هستند.

این نوشتار کوشیده است از ابعاد مختلفی، شخصیت مسور بن مخرمه را مورد مطالعه قرار دهد تا تصویری روشن از او، هم از حیث تاریخی و هم از جهت رجالی به دست آورد. بررسی تاریخی این نوشتار، بر پایه شخصیت شناسی مسور در زمان های مختلف و شناخت موضع گیری ها و نوع عملکردی که او در این مقاطع از حیث سیاسی اتخاذ نموده، انجام گرفته است. مطالعه رجالی این شخصیت نیز، بر مبنای گزارش های رجالی تشیع و تسنن و ارزیابی های رجال شناسانه این منابع صورت پذیرفته است. علاوه بر این، تقسیم بندی موضوعی احادیث مسور و همچنین ارزش گذاری روایت هایی که از او گزارش شده با نظر به رفتارهای سیاسی که از حیث تاریخی داده، می تواند فضای روشن تری از چرایی و چگونگی هویت این احادیث بگشاید که در فرآیند تحقیقی این پژوهش به آن توجه شده است. آنچه براساس این پژوهش به دست آمده، عدم اعتماد به مسور بن مخرمه از نظرگاه مؤلفه های علم رجال است، زیرا او براساس داده های تاریخی، فاقد شخصیتی ثابت در تحولات مختلف اجتماعی و سیاسی است.