آموزه های حدیثی

«اندوه» یکی از حالات مهم انسانی است که درباره آن، سخنی از حضرت رسول اکرم(ص) از طریق حضرت رضا (ع) نقل شده است. پژوهش درباره این حدیث از این جنبه اهمیت می یابد که در خصوص نقل آن در منابع روایی شیعه اشکالاتی مطرح شده است. در این تحقیق با روش توصیفی- تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه ای، پس از بررسی متن و سند حدیث و تبیین واژه ها، احتمالات گوناگون در مدلول آن ارزیابی شده است. دستاورد این تحقیق، آن است که در مصادر اهل سنت، روایتی به صورت «تَعَوّذُوا بِاللّهِ مِن جُبِّ الحُزنِ» نقل و ادامه ای نیز برای آن ذکر شده است، اما در منابع روایی امامیه، جمله «تَعَوّذُوا بِاللّهِ مِن حُبِّ الحُزنِ» بدون ذیل، روایت شده است. سلسله سند این دو روایت در منابع اهل سنت و امامیه متفاوت است و صرف شباهت این دو جمله دلیل بر راه پیدا کردن این روایت از منابع روایی اهل سنت به تراث شیعی و وقوع تصحیف در آن نیست. اما سند هر دو روایت منقول در مصادر شیعی و اهل سنت ضعیف است. برای روایت منقول در منابع شیعی، حداقل دو تفسیر معقول می توان ذکر کرد: 1. عشق به افسردگی و اندوهِ بی هدف خطری بزرگ دارد؛ 2. عشق به معنای خاص آن، از جنس اندوه است و باید از آن به خدا پناه برد. بنابراین اشکال واردشده مبنی بر فقدان معنای صحیح برای این روایتِ منقول در مصادر روایی شیعه، ناتمام است.

عناصر انسجام متن در ابزارهای نظام زبانی، همچون واژگان، ارجاع، جانشینی، ربط و... نهفته است که در خود زبان قرار دارد. هر چه میزان کاربرد این عناصر در یک متن بالاتر باشد مانایی آن بیشتر خواهد بود. صحیفه سجادیه با توجه به محتوای گران قدر آن دارای سبکی متین و مستحکم است و یکی از دلایل ماندگاری آن انسجام منظمی است که امام سجاد(ع) به آن بخشیده است. دعای بیستم مکارم الاخلاق مشهورترین دعای صحیفه سجادیه است که از نظر کیفیت کلمات، جملات، مفاهیم عمیق و زیبایی های نهفته در آن ها در اوج بلاغت و فصاحت بیان شده است. پژوهش حاضر با روش تحلیل محتوا به بررسی عناصر انسجام متنی در دعای مکارم اخلاق امام سجاد(ع) بر اساس نظریه هالیدی و حسن می پردازد. از مهم ترین دستاوردهای پژوهش حاضر این است که دعا دو محور اجتماعی و فردی دارد که هر فراز با عناصر انسجام بخش واژگانی، دستوری و پیوندی مرتبط شده است و هر کدام از سازه ها تکمیل کننده سازه قبل و در واقع، همه سازه ها بیانگر ارزش های اجتماعی و فردی است که نوعی انسجام و پیوستار زیبا را شکل داده اند.

سنت پس از قرآن مهم ترین منبع شناخت دین اسلام محسوب می شود، به طوری که تعداد پرشماری از آموزه های فقهی، کلامی و اخلاقی اسلام برگرفته از سنت است. یکی از مسائل مهمی که نقش مبنایی در نگاه به سنت دارد ترسیم منطقی رابطه آن با قرآن است. در این مجال، دو دیدگاه همترازی و ناهمترازی سنت با قرآن وجود دارد. پیامد این دیدگاه ها در کارکردهای سنت یعنی تقریر، تبیین و نوگستری نسبت به آموزه های قرآنی دیده می شود. در دیدگاه ناهمترازی، کارکرد سوم یعنی نوگستری سنت مورد قبول نیست. فراتر از نگاه مبنایی، کارکرد نوگستری با چالش هایی مواجه است که پذیرش آن را سخت می نماید. تبیین این چالش ها مهم ترین هدف پژوهش پیش رو است. یافته های تحقیق حکایت از آن دارد که کارکرد نوگستری با چالش هایی مانند وابستگی حجیت سنت به قرآن، تعارض با خاتمیت نبوت، عدم هماهنگی با جامعیت قرآن، تنافی با اخبار عرض و انگاره عدم نسخ قرآن با سنت، مواجه است. در این مطالعه به روش تحلیلی - توصیفی، ارتباط موارد مزبور با کارکرد نوگستری سنت تبیین گردیده و در پایان، دیدگاه ناهمترازی سنت با قرآن و تردید در کارکرد نوگستری سنت نتیجه گیری شده است.

مناجات شعبانیه از دعاهای مورد توجه همه امامان معصوم(ع) بوده که وجود آموزه های متعدد توحیدی و عرفانی در آن، نظر اهل معرفت را به خود جلب کرده است. از جمله این آموزه ها، «محبت خدا و بندگان» است که از عباراتی مانند «أَیقَظْتَنِی لِمَحَبَّتِک» به دست می آید. مبتنی بر اصول و قواعد فهم متون و ارتکاز ذهنی مخاطب، احتمال های متعدد در ترجمه این عبارت وجود دارد که بر اساس آن، شارحان و مترجمان، هر کدام این عبارت را به گونه ای معنا کرده اند. این اختلاف نظر ناشی از تعدد معانی حرف «لام»، وجود احتمال های متفاوت در ساختار صرفی_ معناییِ «مَحَبَّه» و وجود دو احتمال در نوع اضافه مصدر به مضاف الیهِ خود در ترکیب «مَحَبَّتِک» است. برداشت های متعدد مترجمان و شارحان از این عبارت ما را بر آن داشت تا با فهم روشمند و با روش توصیفی- تحلیلی، به بررسی احتمال های مربوط بپردازیم. نتیجه نهایی بر تعلیلی بودن حرف «لام» و اضافه به مفعول بودنِ ترکیب «محبتک»، معنای «مرا برای محبت ورزیدن به خودت بیدار کردی» را برای عبارت «أَیقَظْتَنِی لِمَحَبَّتِک» به دست می دهد که مبتنی بر آن، نقد و بررسی ترجمه های موجود از این عبارت صورت گرفته است.

در نوشته ها و مقالات مختلف، درباره اهمیت کتاب های منسوب به سلیم بن قیس، مطالبی ذکر شده است. برخی عناوین اهمیت زا برای این اثر عبارت اند از: الف. قدمت تاریخی کتاب؛ ب. صحابی خاص بودن شخص سلیم؛ ج. بی واسطه بودن برخی از احادیث سلیم؛ د. تأییدیه امامان معصوم(ع) بر نسخه هایی از کتاب های سلیم؛ ه . دربرداشتن مطالب ویژه، منحصربه فرد و شاذ. بنابراین، ازآن جاکه کتاب منسوب به سلیم بن قیس، یک کتاب حدیثی متقدم است، لازم است تمام ابعاد پیرامون این کتاب بررسی گردند. مقاله پیش رو، متکفل بررسی وضعیت راویان سلیم بن قیس و کتاب وی و برخی از ابهامات و اشکالات پیرامون آن می باشد. در نتیجه بررسی های این پژوهش، مشخص شد که فقط شخص ابان بن ابی عیاش راوی مستقیم روایات سلیم می باشد و همه احادیث سلیم خبر واحدند. همچنین، وضعیت راویان کتاب و احادیث سلیم بن قیس، یعنی ابن اذینه و معمر بن راشد روشن نیست و ابهامات جدی درباره ارتباط این دو شخصیت با کتاب سلیم وجود دارد. نیز اگر از اسناد و طرق جعلی یا تعویض شده برای احادیث سلیم صرف نظر کنیم، غالب راویان واسطه ای اسناد احادیث منسوب به سلیم، افراد مهمل، مجهول، ضعیف و یا از غلات شیعه می باشند.

«محمد بن سنان» از راویان مورد اختلافی است که احادیث فراوانی در مجامع حدیثی شیعه از او نقل شده است. روایات وی در فقه از چنان اهمیتی برخوردار است که نادیده گرفتن آن ها به تغییر بسیاری از احکام شرعی می انجامد. با این بیان، ضرورت پرداختن به اعتبارسنجی رجالی وی روشن می شود. در این میان، احادیثی درباره او از سوی برخی ائمه(ع) صادر شده است که در دلالت آن احادیث بر مدح یا قدح وی اختلاف وجود دارد. همچنین اشکالاتی بر سند برخی از این روایات گرفته شده است. نویسندگان در این مقاله با روش تحلیلی- توصیفی و به استناد منابع کتابخانه ای، درصدد پاسخ به دو پرسش اساسی برآمده اند: «از نظر صاحب کتاب قبسات من علم الرجال روایات وارده در شأن محمد بن سنان دلالت بر توثیق وی دارد یا تضعیف؟» و «چه نقد هایی بر دیدگاه ایشان وارد است؟». صاحب کتاب مذکور با بررسی این روایات، قائل به توقف بر محمد بن سنان بر اساس روایات توصیفی شده و معتقد است برای اعتبارسنجی رجالی وی، باید به نظر رجالیون مراجعه نمود. این نظر موجب بی ثمر شدن روایات توصیفی می گردد و از طرفی دیگر، در میان رجالیان نیز اختلاف نظر وجود دارد. همچنین با بررسی سندی و محتوایی روایات وارده در شأن محمد بن سنان وثاقت او نتیجه گرفته شده است.