فاطمه زهرا امیری

واژه «ظن» از واژه های پرکاربرد در قرآن کریم است و جایگاه مؤثری در آیات اعتقادی و اخلاقی دارد. در برخی از آیات قرآن کریم، نظر مفسران در خصوص معنای واژه «ظن»، محل نزاع است. یکی از آیات مورد بحث، آیه 46 سوره بقره است که در خصوص ظن خاشعان به ملاقات رب است. در این خصوص مفسران دارای سه دیدگاه کلی هستند. اکثر مفسران ظن را به معنای یقین و برخی دیگر آن را گمانِ متمایل به یقین می دانند و گروه سوم، ظن در آیه مورد بحث را حمل بر ظاهر می کنند. هر کدام از این سه دیدگاه از سوی مفسران با استدلالاتی همراه است که بیان و نقد آن دارای اهمیت است و ثمرات اعتقادی و اخلاقی متعددی دارد. در پژوهش حاضر به روش تحلیلی توصیفی و به استناد منابع کتابخانه ای به این پرسش اساسی پاسخ داده می شود که مفهوم واژه «ظن» و ظرف تحقق «لقاء رب» در آیه ۴۶ سوره بقره چیست. آنچه از ظاهر این آیه به دست می آید، این است که «لقاء رب» در بستر دنیا برای خاشعان محقق شده است و ازاین رو هیچ محذوری برای حمل واژه «ظنّ» بر معنای ظاهری اش یعنی «گمان» وجود ندارد. دلایل این برداشت از آیه علاوه بر ناتمامی و نقدپذیر بودن دیدگاه های گذشته، عبارت است از: حداقلی بودن توصیف خداوند از نمازگزاران خاشع در صورت تحقق «لقاء رب» در آخرت؛ مطابقت ظن خاشعان به لقاء رب در بستر دنیا با ویژگی خشوع ایشان و وقوع لقاء رب در نماز خاشعان.

«محمد بن سنان» از راویان مورد اختلافی است که احادیث فراوانی در مجامع حدیثی شیعه از او نقل شده است. روایات وی در فقه از چنان اهمیتی برخوردار است که نادیده گرفتن آن ها به تغییر بسیاری از احکام شرعی می انجامد. با این بیان، ضرورت پرداختن به اعتبارسنجی رجالی وی روشن می شود. در این میان، احادیثی درباره او از سوی برخی ائمه(ع) صادر شده است که در دلالت آن احادیث بر مدح یا قدح وی اختلاف وجود دارد. همچنین اشکالاتی بر سند برخی از این روایات گرفته شده است. نویسندگان در این مقاله با روش تحلیلی- توصیفی و به استناد منابع کتابخانه ای، درصدد پاسخ به دو پرسش اساسی برآمده اند: «از نظر صاحب کتاب قبسات من علم الرجال روایات وارده در شأن محمد بن سنان دلالت بر توثیق وی دارد یا تضعیف؟» و «چه نقد هایی بر دیدگاه ایشان وارد است؟». صاحب کتاب مذکور با بررسی این روایات، قائل به توقف بر محمد بن سنان بر اساس روایات توصیفی شده و معتقد است برای اعتبارسنجی رجالی وی، باید به نظر رجالیون مراجعه نمود. این نظر موجب بی ثمر شدن روایات توصیفی می گردد و از طرفی دیگر، در میان رجالیان نیز اختلاف نظر وجود دارد. همچنین با بررسی سندی و محتوایی روایات وارده در شأن محمد بن سنان وثاقت او نتیجه گرفته شده است.