آموزه های حدیثی

سنت به عنوان گسترده ترین منبع دین شناخت، که جزئیات و تفاصیل آموزه های دینی را در اختیار ما گذاشته است، جز در مواردی نادر از طریق اخبار آحاد به دست ما رسیده است و برای دستیابی به اطمینان صدور آنها از معصوم، می بایست به نشانه هایی تکیه کرد. در تقسیم رباعی احادیث که توسط سید بن طاوس و علامه حلی در سده هفتم پیشنهاد شد، همه نشانه ها به سند احاله شده و در نتیجه، کار ارزش گذاری آنها عملاً بر دوش منابع رجال نهاده شد. از سوی دیگر، منابع رجالی با کاستی های مختلفی روبرو بوده و عملاً شمار زیادی از روایات در شمار ضعاف قرار گرفته اند. نگارنده در این مقاله در مرحله نخست، گزارشی از سیر تاریخی تقسیم ثنائی و رباعی روایات را ارایه داده است و در مرحله دوم، برای اثبات ناکارآمدی تقسیم رباعی به خاطر ابتنای آن بر منابع رجالی، سه کاستی منابع رجالی را مورد بررسی قرار داده که عبارتند از: 1. فقدان انگیزه جرح و تعدیل راویان در منابع رجالی؛ 2. عدم بازتاب شماری قابل توجه از راویان در منابع رجالی؛ 3. وجود اختلاف در مبانی نظری رجالیان.

دین اسلام به عنوان دین جاوید و آخرین دین الهی برای همه انسان ها تا قیامت، قوانین ثابتی را پایه گذاری کرده است؛ اما با نگاه دقیق به برخی مصادیق معلوم می شود که تغییرات و متغیّرهای یک جامعه در دوران خاص، در بیان کیفیت آموزه ها تأثیرگذار است و نمی توان همه آن آموزه ها را در همه زمان ها جاری دانست. در اصطلاح، به قضایایی که سریان در همه زمان ها دارند قضیه حقیقیه و به قضایای مختص، قضیه خارجیه اطلاق می شود. تغییرهای فرهنگی، اقتصادی و علمی از نوع قضایای خارجیه هستند. آموزه هایی مانند ابهام در میزان سنجش و یا ابهام حاصل شده در فهم مقصود بر اثر گذر زمان، در نگاه ابتدایی، موهم تأثیرپذیری از تغییرات زمانه هستند، ولی دقت در آنها گویای عمومیّت و حقیقیه بودن آن است. هدف این پژوهش، تبیین تأثیرگذاری تغییرات جامعه، در گذر زمان بر شناخت قضایای حقیقیه و خارجیه روایات از یکدیگر است.

زندگی ایمانی نوعی کنش انتخابی، آگاهانه، حساب شده و شکیبانه ای است که بر اندیشه توحید استوار است. زندگی مذکور، دارای قواعد و آموزه های عملی- اخلاقی فراوانی است و به لحاظ اهمیت و ضرورت، هر یک دارای مراتب گوناگونند. مقاله تحلیلی پیش رو، که مبتنی بر منابع کتابخانه ای است، پژوهشی در بایسته های راهبردی زندگی ایمانی در منابع روایی با تأکید بر روایت «لایستکمل العبد حقیقه الایمان...» است. بازکاوی مفاهیم موجود در روایت مذکور و تبیین روزآمد فرازهای آن، نشان می دهد که شناختِ بنیادین، اولین بایسته راهبردی زندگی ایمانی است که هدایت طلبی و عمل، نتیجه آن است. ساماندهی زمان، ابزار و امکانات زندگی و داشتن برنامه زیست مادی و معنوی، دومین ضرورت راهبردی زندگی ایمانی در کلام نورانی معصومان‰ است. شکیبایی در زندگی دنیا در برابر انواع ناملایمات و حرکت به سوی هدف، سومین عنصر راهبردی زندگی ایمانی است. خلإ هر یک از موارد سه گانه، مانع بزرگی در رسیدن به زندگی مطلوب در پژوهش نگارنده است.

نهج البلاغه سخنان نفیس و گهربار امیر مؤمنان علی† است. از زمان نگارش آن توسط سید رضی در نیمه دوم قرن چهارم، مورد توجه بسیار زیاد دانشمندان و عالمان حوزه های مختلف علوم اسلامی قرار گرفت. از این دریای معارف اهل بیت‰، شاید بیشترین بهره را ادیبان و متکلمان برده و از سوی دیگر، فقیهان و مخصوصاً پیشینیان از آن ها، کمتر به این کتاب ارزشمند در اثبات مطالب فقهی استناد کرده اند. گویا دلیل اساسی این بی مهری فقیهان به نهج البلاغه آن است که سید رضی، سلسله سند را در نهج البلاغه حذف کرده، از این رو احادیث آن بنا بر اصطلاح حدیث پژوهان مرسل نامیده می شود و در اثبات گزاره های فقهی قابل استناد نیست. اما سخن اینجاست که آیا نمی توان به شیوه دیگر، نهج البلاغه را از ارسال خارج کرد؟! آیا مگر تنها راه برای وثوق به صدور نهج البلاغه از طریق اتصال سند است و راه دیگری برای صحت استناد وجود ندارد؟ با بررسی های انجام شده به نظر می رسد راه یا راه های دیگری برای صحت استناد به آن به عنوان یکی از منابع فقه شیعه وجود دارد و در این پژوهش برآنیم که تمامی شیوه هایی را که در صحت استناد به نهج البلاغه گفته شده و یا می تواند گفته شود، مورد بررسی قرار داده و و هر شیوه را ارزش گذاری نماییم و برای رسیدن به این مهم، به روش مطالعه کتابخانه ای، بیشتر منابع فقهی و یا غیر فقهی که امکان مطرح شدن موضوع در آن وجود داشته، مورد مطالعه قرار گرفته است.

روایات پیامبر اکرمˆ و اهل بیت‰، از مهم ترین منابع برای تفسیر قرآن مجید است، که با توجه به سابقه و کاربردش در عصر نبویˆ و نزول وحی، می توان آن را قدیمی ترین روش تفسیر آیات کریمه قرآن نامید. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و با بهره گیری از ابزار کتابخانه ای و منابع معتبر، به بیان جایگاه روایت و کارکردهای آن در تفسیر اطیب البیان خواهد پرداخت. یافته های تحقیق نشان می دهد که آیت اللّه سید عبدالحسین طیب، از مفسران معاصر در تفسیر گرانسنگ خود «اطیب البیان»، ضمن بهره گیری فراوان از روش اجتهادی و عقلی و روش تفسیر قرآن به قرآن، از نقش بی بدیل روایات برای فهم آیات کریمه قرآن غافل نبوده و در جای جای تفسیر اطیب البیان به مناسبت های گوناگون، از همه انواع روایات تفسیری، بهره فراوان برده است. نقش و کارکرد روایات در تبیین آیات می تواند اشکال گوناگونی داشته باشد: «تفسیر عمومی آیه، روشن نمودن جزئیات آیات الاحکام، شرح و تفصیل آیات قصص، تبیین اسباب نزول آیات، تعیین مصادیق الفاظ مبهم، تبیین مکّی و مدنی آیات و سور، بیان معانی تأویلی و باطنی آیات و...».

در قرون اولیه اسلامی، مشکلاتی در ثبت و نگارش احادیث به وجود آمد و راویانی ضعیف، مجهول و کذّاب با اهدافی متفاوت، اقدام به نقل احادیث جعلی کردند و گاه راویان کم حافظه، روایات را به صورت صحیح نقل نمی کردند. ازاین رو در قرون بعدی، علم رجال توسط علمای اسلام تأسیس شد تا عهده دار بررسی حالات راویان در راستای صیانت از احادیث باشد. نوشته حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد روایی، در مقام شناسایی و معرفی یکی از راویان حدیث به نام سماعه بن مهران حضرمی است و در پی پاسخگویی به این سؤال است که وی در بین علمای علم رجال، از چه جایگاهی برخوردار است؟ هدف از این پژوهش، بررسی اعتبار احادیث منقول از سماعه می باشد. نتیجه مقاله نشان می دهد که سماعه، از محضر امام باقر†، امام صادق † و امام کاظم† تلمّذ نموده و فردی امامی، ثقه و مورد اعتماد بوده است. ازاین رو، احادیث وی قابل اعتماد می باشد.

زیارت جامعه کبیره، از مهم ترین و معتبرترین زیارتنامه هایی است که هنگام زیارت هر یک از امامان معصوم‰ از دور یا نزدیک خوانده می شود. در مصادر و منابع این زیارتنامه وارد شده است که اگر برای امیر مؤمنان حضرت علی† خوانده شود، باید عبارت «وَإِلَى جَدِّکُمْ بُعِثَ الرُّوحُ الْأَمِینُ» از زیارتنامه به «وَإِلَى أَخِیکَ بُعِثَ الرُّوحُ الْأَمِین» تبدیل شود. این تبدیل در همه مصادر آن به جز «مزار کبیر» ابن مشهدی از علمای قرن ششم آمده است. حال این پرسش مطرح می شود که آیا این فقره از زیارتنامه به تبدیل نیاز دارد؟ در این نوشتار با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی به این نتیجه رسیده ایم که عبارت «وَإِلَى جَدِّکُمْ بُعِثَ الرُّوحُ الْأَمِینُ» از باب تغلیب شامل حضرت علی† می شود و به تبدیل نیاز ندارد و تبدیل یاد شده، توضیح راوی بوده که در متن زیارت افزوده شده و باعث ادراج در متن زیارتنامه گشته است و از آن جا که نقل «مزار کبیر» بدون ادراج است، بر همه نقل ها برتری دارد.