آموزه های حدیثی

سنجش و ارزیابی اعتبار احادیث یکی از مسائل مهم در مطالعات حدیثی است که پیش از بررسی های فقه الحدیثی مد نظر قرار می گیرد و از راستی و درستی احادیث معصومان‰ سخن می گوید. یکی از متونی که نیازمند اعتبارسنجی است و تاکنون نیز چنین فعالیتی درباره آن رخ نداده است، ادعیه طلب باران است که به دلیل شرایط زمانی و نیاز جامعه ایمانی از اهمیت و اولویت برخوردار است. ازاین رو، مقاله حاضر کوشیده است تا بر اساس سه مؤلفه مصدر، سند و متن به اعتبارسنجی این احادیث بپردازد و صدور و اصالت آنها را بسنجد. نتیجه بررسی یاد شده نشان می دهد که در میان شمار فراوان ادعیه منقول در مصادر شیعه، پنج متن از اعتبار بیشتری برخوردار است و جزو ادعیه معتبر و اصیل اهل بیت علیهم السلام محسوب می گردد. قدمت و شهرت مصادر ادعیه و نیز اصالت و سلامت تاریخی متن آنها از مهم ترین قراین این ارزش گذاری است.

«حولاء» نام زنی است که در پی بروز چالشی با همسرش به پیامبر(ص) مراجعه کرده و آن حضرت طی حدیثی طولانی نکاتی را به او متذکر می شوند. این حدیث در رابطه با وظایف زن نسبت به همسرش نکاتی دارد که بررسی سندی و متنی آن را ضروری می سازد. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی به دنبال پاسخ به این سؤال است که آیا به لحاظ سندی و دلالی این حدیث دارای اعتبار است؟ آیا مضمون آن با آیات و روایات معتبر هماهنگ است؟ به منظور اعتبارسنجی این روایات، افزون بر بررسی های سندی، مضمون آن با توجه به مفاد اخبار عرض، بر قرآن و سنت قطعی عرضه شده تا تطابق آن با آموزه های قرآنی و سنت قطعی مورد بررسی قرار گیرد. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که علاوه بر تفرد در نقل این حدیث و ضعف سندی آن، برخی از موضوعات مطرح شده در آن ریشه در قرآن و سنت قطعی نداشته و صدور برخی فقرات آن از پیامبر (ص) را با چالش جدی روبرو می سازد. همچنان که عدم تناسب جرم و مجازات و پررنگ بودن مسئله عقوبت و مجازات دنیوی و اخروی در برخی از فقرات حدیث، ساختگی بودن برخی فقرات حدیث را تقویت می کند. گرچه درباره برخی از فقرات دیگر حدیث نیز، مؤیداتی از قرآن و سنت قطعی وجود دارد.

کتاب «شرح اصول کافی» اثر ملاصدرا فیلسوف متألّه شیعه در قرن یازدهم است که در آن به بررسی و تبیین سند و متن روایات اصول کافی پرداخته است. برخی پژوهشگرها معتقدند صدرالمتألهین با وجود برجسته بودن در حیطه فلسفه و حکمت، در حیطه سندی و رجالی تبحر کافی را ندارد، حال آنکه استخراج گونه های بررسی سندی احادیث در شرح ملاصدرا و دقت نظر در آنها، این دیدگاه را نقد کرده، تبحر وی را در مباحث سندی و رجالی نشان می دهد. بررسی های سندی ملاصدرا بیشتر ناظر به مباحث علم رجال و تا حدودی مباحث سندی علم درایه است. شناسایی هویت راوی، شناخت احوال راوی، اظهار نظر درباره اقوال رجالی، تعیین نام معصوم(ع) و تعیین نوع حدیث مهم ترین تلاش های صدرا در بررسی سندی احادیث هستند. همچنین خلاف دیدگاه برخی پژوهشگرها درباره منابع رجالی ملاصدرا، ایشان در بررسی های خود به منابع رجالی متقدم و متأخر متعددی استناد کرده، که برخی از آنها را به صورت مستقیم و برخی را با واسطه دیده است.

روایات «نقصان عقول زنان» از جمله روایات چالش برانگیزی است که خاستگاه شبهاتی پیرامون شأن و جایگاه زن شده است و به همین جهت، در نوشته هایی مورد بحث قرار گرفته است. از سوی دیگر، روایات مذکور، مسئله «معادل بودن شهادت دو زن با شهادت یک مرد» را با موضوع «نقصان عقول زنان» پیوند داده است، در حالی که در آیه مرتبط در قرآن چنین چیزی وجود ندارد و طبعاً این پرسش رخ می نماید که چه ارتباطی بین این دو مقوله برقرار است؟ از سوی سوم، روایات باب عقل در متون حدیثی نیز از جهاتی متعارض نما به نظر می رسد؛ از جمله مسئله امکان یا عدم امکان افزایش و کاهش عقل فرد.این تحقیق که به شیوه کتابخانه ای و روش توصیفی تحلیلی سامان یافته است، بر این فرضیه استوار است که تحلیل صحیح روایات «نقصان عقول زنان»، پیوند آن با مسئله شهادت زن و نیز مشورت با زن، و رفع پاره ای تعارض های ظاهری، مبتنی بر تحلیل و تبیین صحیح «کاربردهای واژه عقل» در روایات است که در این تحقیق به گونه مستدل ارائه شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد عقل در روایات سه کاربرد مهم دارد و کاربرد سوم یعنی «عقل اکتسابی و تجربه» مقصود از روایات نقصان عقول می باشد و این معنا، ارتباطی با ارزش و جایگاه زن و ارزش گذاری در این زمینه ندارد.

برخی روایات از وجود احادیثی سخن می گویند که تحمل آن برای شنونده بسیار سخت و دشوار است. این احادیث با عنوان روایات «صعب مستصعب» شناخته می شوند. رابطه این روایات به جهت ماهیت تقیه ای و رعایت ظرفیت مردم یا از ترس کفر آنان، از دسترس عموم مردم و در مواردی حتی از شیعیان نیز پوشیده می شود. متعلق روایات صعب مستصعب «حدیث»، «علم»، «امر»، «اسرار»، «میثاق» اهل بیت(ع) و منزلت امام معصوم(ع) قرار گرفته است. نویسنده در این پژوهش با دقت در این روایات و بررسی مفهوم و متعلق آن به این نتیجه رسیده است که احادیث صعب مستصعب از جهت فهم مخاطب به سه دسته کلی، احادیث مختص اهل بیت‰، احادیث مختص اصحاب ائمه‰ و احادیث مختص شیعیان تقسیم می شود که بر اساس آن اهل بیت‰ از بیان برخی از اسرار و مفاهیم به غیر اهلش تقیه نموده و پرهیز می کردند. بنابراین متعلق روایات صعب مستصعب از جهت صدور تقیه ای برخوردارند. این جستار با بررسی متون روایی به روش توصیفی و تحلیلی، به بیان مصادیق روایات صعب مستصعب و تبیین جهت تقیه ای آن می پردازد.

پس از قرآن کریم، نهج البلاغه، ارزش مندترین میراث فرهنگی اسلام است. تفاوت کلام علی(ع) و وجود تعارض ظاهری در پاره ای از موارد، همواره با دیدگاه های متفاوتی روبه رو بوده است. به طوری که بعضی از بزرگان شیعه و اهل سنت، صحت انتساب بعضی از سخنان به آن حضرت را مورد تشکیک قرار داده یا انکار کرده اند. با توجه به عصمت امام علی(ع) از خطا، فرض وقوع تضاد و تعارض در میان سخنان حضرت، غیر ممکن است؛ لذا باید کوشید با روش های مقبول و متعارف، این گونه احادیث را توجیه و عدم تعارض واقعی آنها را آشکار ساخت. این جستار درصدد است با بهره گیری از روش توصیفی- تحلیلی، از طریق بررسی جغرافیای سخن و فضای صدور، ضمن تأکید بر اصالت احادیث، این حقیقت را روشن نماید که اختلاف میان روایات این کتاب شریف، از نوع اختلاف ظاهری است که با شناخت فضای صدور آنها، قابل رفع خواهد بود. بررسی مواردی از کلام نهج البلاغه چون؛ مدح و ذمّ دنیا، مدح و ذمّ کوفیان، مدح و ذمّ خلیفه دوم، مشروعیّت و عدم مشروعیّت خلیفه سوم، عصمت امام و اعتراف به خطا، نشان از آن دارد که تعارض ظاهری این دو گونه بیان، ناشی از بی توجهی به جغرافیای کلام و عدم دقت در شرایط اجتماعی و مقتضیات زمان صدور خطبه ها و نامه های مورد نظر است.

حدیث «أصحابی کالنجوم» و برخی از احادیث مرتبط بدان، از سده های دور مورد مناقشه و رد و اثبات، از حیث لفظ و متن از سوی فریقین بوده اند و این مناقشات و مباحث، ضمن آثاری از علوم مختلف اسلامی یا به طور مستقل در میراث اسلامی دیده می شوند و هرچند، این حدیث و احادیث مرتبط بدان، از اهل سنت بوده و بیشتر مناقشات، توسط آنان صورت گرفته و مواضعی مختلف بلکه متعارض نسبت بدان داشتند، شیعه نیز هم زمان، بدان واکنش نشان داده و ضمن شرکت در این مناقشات، مواضع و رویکردهایی بعضاً متعارض نسبت بدان داشته است. امّا این مناقشات و رویکردها چه بودند؟ اعتبار آنها چیست؟ و چه ثمره ای بر این مواضع و رویکردها مترتب است؟در این مقاله، به روشی توصیفی‑تحلیلی و نیز کتابخانه ای تلاش می شود ضمن ارائه تاریخیِ این مناقشات و مواضع شیعی، به پرسش های بالا پاسخ داده و آشکار می کند که این مناقشات و رویکردها منسجم نبوده و مانند اهل سنّت، شامل رد، اثبات همراه با توجیه حدیث و احادیث مرتبط بدان است و دلایل رد آن توسط شیعیان به عنوان حدیثی موضوع یا اثبات همراه با توجیه آن به صورت تحدید معنای اصحاب، به اهل بیت(ع) یا اصحاب غیرمنحرف، بسیار بوده و مهم ترین آنها، عدم عدالت مطلق صحابه، تعارض با تاریخ صدر اسلام، وجود احادیث معارض و استناد به نظرات منتقدان اهل سنت نسبت به این نوع احادیث است و هرچند که توجیهات شیعه نسبت به این حدیث، ممکن است قابل قبول باشد، امّا دلایل نفی و رد حدیث به عنوان حدیثی موضوع، بسیار زیاد، محکم و تردیدناپذیرند و این توجیهات که متکی بر احادیثی چند از معصوم است، متأسفانه با تکیه بر حدیثی است که فی نفسه جعلی است که این امر خود بر مخدوش بودن بلکه جعلی بودن این احادیث توجیه گر می باشد.