آموزه های حدیثی

در احادیث اسلامی موضوع مهرورزی و محبّت نسبت به همسر با عنوان «حبّ النساء» مطرح شده است. این روایات با دو بیان به ظاهر متفاوت دیده می شود. از یک سو روایاتی «حبّ النساء» را مدح می کنند و از سوی دیگر، برخی احادیث آن را امری مذموم می شمرند. این دو بیان به ظاهر متفاوت، منجر به اختلاف احادیث و به نوعی تعارض ظاهری بین آنهاست. برخی علما دو وجه جمع بین این دو گروه از روایات مطرح کرده اند: یکم. منظور از مدح «حبّ النساء» محبت متناسب نسبت به همسر و منظور از ذم آن افراط در این محبت است. دوم. مراد از روایات مدح مقابله با فرهنگ جاهلی است که جنس زن مورد تحقیر و ظلم قرار مى گرفته است. نویسنده با بهره گیری از روش تحلیلی توصیفی، نخست به بررسی سندی روایات پرداخته است. سپس با نقد دو وجه پیش گفته، احتمال سومی را مطرح کرده است و آن اینکه منظور از مدح «حبّ النساء»، محبت قلبی نسبت به زن و شوهر است و ذمّ حب النساء در روایات دیگر، تعبیری کنایی بوده و منظور از آن مسأله شهوت رانی است.

از مهمترین راه های فهم صحیح قرآن به گواه عقل و نقل، مراجعه به روایات است سوگمندانه گنجینه ی روایات از عصر صدور آن، دستخوش دگرگونی قرار گرفت و این امر نیاز به واکاوی سره از ناسره را دو چندان کرده و از دیرباز نقد و بررسی روایات تفسیری مورد توجه برخی مفسران بوده است، علامه طباطبایی از جمله مفسرانی است که ضمن عنوان «بحث روایی» روایات تفسیری را نقادی نموده است، این نوشتار به روش توصیفی - تحلیلی نقدهای علامه به روایات مجمع البیان را گردآوری و مورد بررسی قرار د اده است، از نقدهای علامه می توان به ناشناخته بودن راوی، مرسله بودن، مرفوع بودن، تداخل، سوء برداشت راوی، ادراج، وهن به شخصیت پیامبر، عدم مطابقت با تاریخ و واقعیت، آمیختگی با روایات تطبیقی و مخالفت با قرآن اشاره کرد.

با وجود نقل تعداد زیادی از روایات اسباب نزول در مجمع البیان، خطاهای سه گانه ی در برخورد با اشکالات متنی و سندی بخش زیادی از روایات اسباب نزول، از دید گزارشی ایشان نسبت به آنها حکایت دارد. با وجود نقدهایی که طبرسی بر تعداد اندکی از متن برخی اسباب نزول تفسیر مجمع وارد نموده، برخورد وی در قبال بخش عمده ی دسته ی دیگر، قابل تأمل است؛ در باب متن، موضع سکوت در برابر متونی که با معیارهای قرآن، شأن پیامبر، عقل، تاریخ، اهداف سیاسی و خصومت شخصی قابل نقد است، جلوه گر می شود مورد دیگر، خطای او در نقل تفسیر و مصداق آیات، ذکر متناقض او از اسباب نزول در ذیل برخی آیات و سور، ذکر تاریخ نزول آیات و نیز نقل روایاتی که بیشتر جنبه ی داستانی به روایت می دهد و حتی بی تناسبی بعضی دیگر با آیات مربوط، که همگی این موارد را سبب نزول یاد نموده، می توان نام برد. مورد دیگر، عدم توجه او به حوزه ی سند روایات است؛ اشتباه او در منسوب دانستن برخی روایات به امام محمدباقر، عدم ذکر سند و منبع در تعدادی قابل ملاحظه از آنها، عدم گزینش روایت صحیح با توجه به سند و یا راوی و نیز نقل روایت از معاندان معصومین، از آن جمله هستند.

روایات تربیتی از مهمترین روایاتی هستند که بسیاری از مسائل پیچیده تربیتی را پاسخ می دهند. در میان این روایات، روایات «طول دوره نخست تربیت» از روایات بنیادین و اساسی هستند که در دیگر روایات تربیتی اثرگذار و تعیین کننده می باشند. این روایات، دو بازه زمانی شش ساله و هفت ساله را برای دوره نخست تربیت تعیین می کنند. گونه گونی و اختلاف دو بازه شش ساله و هفت ساله، وجود تعارض میان این روایات را حاکی است. پژوهش حاضر بر آن است تا با بهره گیری از قواعد و ضوابط حل تعارض و تحقیقات سندی تعارض موجود را حل کند. مطالعه دقیق این روایات نشان می دهد که تعارض موجود ناظر به نوسان دوره نخست تربیت در افراد مختلف است و این نوسان ناشی از عوامل تربیت چون عامل «ژنتیک»، عامل «محیط» و اثرگذاری «اختلاف جنسیتی» در رشد می باشد و روایات شش سال و هفت سال به ترتیب، حداقل و حداکثر طول دوره نخست تربیت را برای افراد گوناگون در شرایط مختلف تعیین می کنند.

به اتفاق عالمان مسلمان، هر آن حدیث که با قرآن کریم مخالف باشد، مردود است. این اصل به واسطه آیات و اخبار معتبر پرشمار پشتیبانی می شود. و اهل بیت و برخی صحابه بر پایه آن، اخباری منسوب به پیامبر اکرم را مردود شمرده اند. برخی اهل حدیث هر چند اصل مردود بودن حدیثِ مخالف با قرآن را پذیرفته اند، ولی درک عقل در اعتبارسنجی حدیث به قرآن را معتبر نمی دانند؛ در دیدگاه آنان، عقلی که به مخالفت حدیث صحیح (السند) با قرآن حکم کند، بی گمان به خطا رفته است. بسیاری از فقیهان نیز هر چند عرف را مرجع تشخیص مخالفت می دانند، ولی مخالفت را تنها در دو فرض تباین کلّی و جزیی محصور می کنند و مخالفت عرفی را به مخالفت منطقی تقلیل می دهند. با پیگیری احادیث عَرض و سخنان محدّثان و فقیهان در این باب، و تحلیل مفهوم مخالفت عرفی، و استقراء مصادیق؛ هفت گونه مخالفت حدیث با قرآن یافت می شود: تناقض صریح یا مخفی، تخصیص عامّ تخصیص ناپذیر، تعمیم خاصّ، انحصار عامّ در مصادیق، مخالفت با سیاق آیه، و مخالفت با قرآن مکتوب یا ملفوظ. بی گمان احادیثی که در هر یک از این گونه ها جای گیرد، با قرآن کریم مخالفت دارد و کنار گذاشته می شود.

توجه به سند در اعتبارسنجی روایات از دیرباز نزد عالمان مسلمان از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است و در این راستا تلاشهای بسیاری صورت گرفته و سند و رجال این روایات از ابعاد مختلفی مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته اند، که حاصل آن کتابخانه ای بسیار غنی و متنوع با موضوعات، عناوین، رویکردها، اغراض و ... مختلفی بوده است. لذا نیاز است تا نگاهی مجدد به این میراث علمی مسلمانان افکند و در تحقیقی مستقل، این تلاشها جمع بندی، گونه شناسی و هدف شناسی گردد. در این مقاله که به صورت توصیفی انجام گرفته، تلاش شده است که دلایل فراوانی تالیفات رجالی و نیز گونه ها و فواید آنها بررسی گردد. در پایان این نتیجه حاصل می شود که مواردی همچون اختلاف و تفاوت حالات و اوصاف راویان و نیز جایگاه برخی از رجالیون و اهمیت نظرات آنها در جرح و تعدیل راویان، از جمله دلایل فراوانی و گوناگونی تالیفات رجالی می باشد.

وجود احادیث متعدد در کتابهای حدیثی شیعه حاصل تلاش راویانی همچون حسین بن سعید اهوازی است که با ابداعات ویژه خود توانسته اند در این راستا نقش ویژه ای ایفا کنند. این نوشتار در پاسخ به این مسأله است که حسین بن سعید در جهت حفظ، نشر و انتقال تراث امامیه، چه نقشی داشته است؟ وی که از اصحاب امامان متأخر است توانسته بخش قابل توجهی از تراث امامیه را از سده دوم به سده سوم هجری منتقل کند. در این مقاله با روش کتابخانه ای، فهارس و کتابهای رجالی روشن شده که حسین بن سعید با چهار شیوه متفاوت در انتقال تراث موثر بوده است. روش نوآورانه در سبک نگارش مجموعه حدیثی و حضور فعال در انتقال 11کتاب حدیثی بزرگان امامیه به گونه ای است که عملکرد تالیفی وی به عنوان شاخص و معیار سنجش اعتبار در بین آثار مؤلّفین مشهور بوده است. همچنین وی در استاد گزینی و شاگرد پروری گروهی از مشایخ مورد وثوق همچون اصحاب اجماع را به عنوان استاد انتخاب نموده است. شناخت صحیح نقش وی در انتقال تراث به فقیهان کمک می کند تا بتوانند از روایاتی که با تحمل سختی های فراوان و ازطریق معتبر نقل نموده در استنباط مسائل دینی بهره ببرند.