آموزه های حدیثی

شناخت معنای واژگان، از مهمترین مراحل فهم متون دینی است. این مهم، زمانی تحقق می یابد که مبتنی بر روشی علمی باشد و از یک سیر منطقی پیروی کند. خصوصا درباره متون مقدسی چون نهج البلاغه که از ادبیاتی فاخر برخوردار است و واژه های آن به جهت چندی پُر شمار و به جهت چگونگی متنوع اند. مقاله حاضر کوشیده است تا با تکیه بر کتاب نهج البلاغه به طرح روشی بپردازد که نهج پژوهان برای دست یابی به معنای واژه ها بدان نیاز دارند. روشی که بر شش مرحله کاربردی استوار است و در یک فرایند گام به گام، مخاطب را به معنای واژه های نهج البلاغه رهنمود می سازد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که شناخت هیئت و ماده کلمه، تشخیص بُن معنایی، انتخاب معنای استعمالی، تشخیص معنای حقیقی از مجازی، بررسی ویژگی های زبانی و تحلیل معنا شناختی شش مرحله مهم و کارگشا در فهم واژه های نهج البلاغه است که در ترجمه های نهج البلاغه نیز انعکاس داشته است.

عبارت مشهور «اِتَّقِ شَرَّ مَنْ اَحْسَنتَ اِلَیْه» از جمله سخنان منتسب به معصومین‰ است. بررسی حدیث بودن آن و درستی یا نادرستی این انتساب، سوال اصلی مقاله است. صحت صدور این سخن از معصوم نیازمند بررسی وجود آن در منابع حدیثی و تفسیری است. این مقاله که با استفاده از منابع کتابخانه ای به روش توصیفی و تحلیلی فراهم گشته است ضمن مفهوم شناسی واژگان دخیل و بیان پیشینه، بررسی سیر تاریخی منابعی که این عبارت در آنها به کار رفته، نشان از نااستواری آن به عنوان حدیث دارد و بیشتر به عنوان یک مثل پذیرفته شده است. دلالت مطابقی عبارت یاد شده به شکل مطلق، بیانگر نوعی احتیاط در مقابل احسان شونده است و هیچ گونه دلالتی بر ممانعت از احسان ندارد. دلالت التزامی آن با عده دیگر آیات و روایات در تعارض است. بررسی دلالی، محتوایی و مضمون این تعبیر با اضافه وصف «عند من لا اصل له» در منابع شیعی و سنی و نیز بررسی سندی منتهی به نتایج ذیل گردید. ملحوظ داشتن قید «عند من لا اصل له» که رویکرد موضوع را متحول می کند مؤید به عده ای از روایاتی است که از اعتبار سندی خوبی برخوردار است ولی با روح آیات قرآن و تعدادی از روایات سازگاری ندارد. هرچند ممکن است برخی در مقابل نیکی و احسان، واکنش مثبتی نداشته و ناسپاسی کنند ولی اصل مطلوب بودن احسان به انسان ها در غیر معصیت و لو به انسان گنه کار امر مسلمی است.

حدیث به عنوان پر کاربردترین منبع استنباط معارف و علوم اسلامی از دیرباز مورد توجه اندیشمندان و محققان مختلف اسلامی بوده و گاه تنها با اکتفا به نقل و گاه توام با نقد در خلال آثار تفسیری، فقهی، کلامی و اخلاقی ایشان خودنمایی می کند. پژوهش حاضر، به روش توصیفی – تحلیلی و با بهره گیری از ابزار کتابخانه ای به واکاوی چرایی و چگونگی نقد سند روایات در تفسیر اطیب البیان می پردازد. یافته های مقاله دلالت دارد که آیت الله طیب در تفسیر اطیب البیان در قیاس با بهره گیری وافر از متون روایی در تفسیر و تبیین آیات الهی، با اعتمادی که به کتب و جوامع روایی شیعی داشته، کمتر به نقل اسناد آن ها پرداخته و بیشتر روایات را بدون اشاره به سلسله سند ذکر کرده است. از آن جا که همت اصلی مفسر در تفسیر اطیب البیان بنا به اقتضائات عصری، تبیین معارف و مسائل اعتقادی و دفاع از ارزش های اصیل مذهب خود در مقابل هجوم گسترده مکاتب مادی و تحریفات ادیان و مذاهب گوناگون بوده، عمده واکاوی های او نیز در نقل ونقد سند روایات، به حوزه احادیث اعتقادی وکلامی مرتبط است. در تحلیل احکام شرعی اختلافی بین شیعه و سنی، مفسر برای به کرسی نشاندن نظر خود به روایات بدون ذکر اسناد آنها استناد می کند. در روایات اخلاقی نیز بنا بر قاعده «تسامح در ادله سنن» اهتمام چندانی به نقل و نقد سند ندارد.

وجود روایات متعارض و مختلف در رجال کشّی از ویژگی های این اثر کهن رجالی است. در پاره ای از روایات و گزارش های متعارض رجال کشّی تعدادی از راویان یک جا و هم زمان توسط امامان معصوم‰ مدح و تعدیل و گاه مورد مذمت و نکوهش واقع شده اند و ما این دسته از روایات را روایات مدح و ذم گروهی نام می نهیم. در مجموع در رجال کشّی سیزده روایت در مدح تعدادی از اصحاب صادقین‡ وهشت روایت ذم گروهی وجود دارد که با حذف موارد تکراری، به چهار روایت کاهش می یابد. نتیجه این پژوهش که به شیوه توصیفی تحلیلی انجام شده است از این قرار است که حضور حداکثری راویان فطحی مذهب در نقل و نشر دسته ای از روایات مدح گروهی مشهود است. هم چنین نقش غالیان در جعل احادیث مذمت اصحاب امامان به سبب تقابلی که با فقیهان اصحاب صادقین‡ داشته اند، بارز است.

پس از نزول سوره برائت، پیامبراکرمˆ ابوبکر را مأمور ابلاغ بر مشرکان مکه نمود؛ اما وحی، آن حضرت یا مردی از خودش را ملزم به اجرای حکم کرد. لذا ایشان به مأمورش دستور بازگشت داد و ابلاغ فرمان الهی را به حضرت علی† سپرد. علی رغم اتفاق نظر علمای فریقین در اصل وقوع ماجرا، در جزئیات احادیث اختلافاتی وارد است که به محدودیت حکم به موضوع برائت، ارائه تفسیر نادرست از عبارت «رجلٌ مِنِّی»، تقلیل علت انتخاب علی بن أبی طالب† به تبعیت پیامبرˆ از یک سنّت جاهلی و اصرار بر عدم عزل ابوبکر از امیر الحاج تا پایان مناسک منجر شد. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی اختلاف دیدگاه دانشمندان شیعه و سنّی را بررسی نموده و با دقّت در نکات ادبی روایات وارده، توجه به دلایل نفسیّت علی† نسبت به پیامبرˆ، توجه به شأن رسالت پیامبرˆ در برابر قومیّت گرایی و شهادت تاریخ بر ویژگی های امام علی†در ابلاغ این مأموریت، برگی دیگر بر کتاب أفضلیت امیرمؤمنان† افزوده است.

یکی از بحث برانگیزترین مؤلفه های مؤثر در جرح و تعدیل راویان، مذهب آنان است. این مسئله که آیا صداقت و ضبط راویان در اعتماد به گفتار آنان کافی است و یا مذهبشان نیز از مؤلفه های دخیل در جرح و تعدیل آنان است، همواره محل بحث و اختلاف رجالیان بوده است. خلاصه الاقوال به جهت آن که با تنها در فاصله دو قرن پس از اصول اولیه رجالی و به وسیله علامه حلی فراهم آمده است، یکی از پر اهمیت ترین کتب رجالی متأخر شیعیان به شمار می رود. این اعتقاد وجود دارد که علامه در این کتاب روش و طریق واحدی را دربرخورد با راویان غیرامامی در پی نگرفته است؛ به تعدادی از غیر امامیان اعتماد کرده و گروهی دیگر را غیر قابل اعتماد خوانده است. بررسی موردی شرح حال راویان غیرامامی در خلاصه الاقوال نشانگر آن است که بر خلاف این گمانه، علامه حلی شیوه ای یکسان در مواجهه با راویان غیرامامی در پیش گرفته است. وی به راویانی که اتهام به غیرامامی بودنشان را نپذیرفته، یا امامی بودنشان را مرجح می داند و یا پس از دوره ای انحراف به مذهب امامیه بازگشته اند، اعتماد کرده اما اگر غیرامامی بودن راوی بر علامه محرز شود و وجهی برای غلبه بر این ضعف راوی وجود نداشته باشد، او را غیر قابل اعتماد می داند.

زوائد شاخه ای از علوم حدیث است که با رسالت صیانت از میراث حدیث اسلامی پا به عرصه ی وجود نهاد. نخستین تألیف مستقلِ موجود در این فن، کتاب "غایه المقصد فی زوائد المسند" اثر نور الدین هیثمی است. این کتاب آیینه ی تمام نمایی است که اهداف اولیه در نگارش کتب زوائد و محدوده ی مفهومی اصطلاح "زوائد" را از نظر اندیشمند مبدع این فن به تصویر می کشد. پژوهش حاضر، از طریق مطالعه ی روش شناسانه ی کتاب غایه المقصد و ارائه ی گونه های مختلف زوائد سندی و متنی در این کتاب، درصدد پاسخ گویی به مسائل یاد شده است. مطابق این بررسی، از دیدگاه هیثمی، زوائد متنی به طور مطلق هر فزونی در متن حدیث را، بدون التزام به ارائه ی معنای جدید، در بر می گیرد چنان که وی در شمارش زوائد سندی نیز، انواع مختلف اسناد صحیح و ضعیف را بدون اشاره به درجه ی اعتبار آنها ذکر کرده است.