آموزه های حدیثی

از تقیه به عنوان یکی از اسباب صدور حدیث یاد می شود. شناخت روایاتی که در شرایط خاص تقیه صادر شده اند، نیازمند بررسی دقیق است؛ چراکه معصومu در این شرایط به بیان حکم واقعی و نظر صحیح خود نپرداخته است. وجود چنین روایاتی در حوزه تفسیر مورد اختلاف است. معتقدان به وجود تقیه در روایات تفسیری، شاخصه هایی برای این دسته از روایات تعیین کرده اند. در این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی و استناد به منابع روایی، در پی پاسخ به این پرسش هستیم که چه شاخصه هایی برای روایات تقیه ای در تفسیر ارائه شده است؟ و آیا ادعای تقیه ای بودن این روایات صحیح است؟ در این بررسی، مخالفت با مبانی کلامی و اعتقادی شیعه، موافقت با مذهب عامه، شهرت در میان عامه و مخالفت با سیاق آیات، به عنوان 4 شاخصه روایات تقیه ای تفسیری مطرح شده است. با نقد و بررسی این دسته از روایات، ضعف ادعای تقیه ای بودن آن ها به دلایلی چون نداشتن مهم ترین ویژگی های صدور روایت تقیه ای، تصریح بر جعلی بودن آن ها، راهیابی اسرائیلیات در این دسته از روایات و تضاد برخی از این روایات با آیات قرآن روشن گردید.

علاوه بر آیات قرآن کریم، روایات فراوانی در اهمیت و فضیلت نماز در کتب متقدم و متأخر فریقین نقل شده است. یکی از سخنان مشهور درباره نماز، حدیث «الصلاهُ معراجُ المؤمن» است که در برخی کتب به پیامبر(ص) نسبت داده شده است. جستار پیش رو که به شیوه تحلیل محتوا و بر پایه منابع کتابخانه ای تدوین یافته است، نگاهی به منبع یابی و اعتبار جمله فوق دارد. در کتب متقدم شیعه و سنی، اثری از سخنی به این پایه مشهور و پرآوازه نیست و ذکر آن در کتب متأخر نیز بدون سند و منبع و تنها منتسب به پیامبر(ص) می باشد. البته با بررسی منقولات هم مضمون، فضیلت «قربان بودن نماز» به معنای نزدیک کننده به خدا اثبات می شود و حدیث «الصلاهُ قربانُ کلّ تقیٍّ» به عنوان حدیث مسند و متصل، در منابع فریقین نقل شده و تنها حدیثی است که در این منقولات حدیثی، قابلیت استناد دارد. ولی فضیلت «معراج بودن نماز» در احادیث قابل اثبات نیست و تنها جمله ای از علمای متأخر می باشد. نقش نقل به معنا در به وجود آمدن جمله «الصلاه معراج المٶمن» و دیگر جملات هم خانواده پررنگ است.

در مباحث حدیثی به منخل بن جمیل اسدی به صورت مستقل کمتر پرداخته شده است. روش جدید ارزیابی حدیث و راویان آن «تحلیل فهرستی» است که راهکارهای گسترده ای برای جمع آوری اطلاعات ارائه می دهد. مرحله ای از این روش به «بررسی رجالی و فهرستی» راویان حدیث می پردازد. در این مرحله با ارزیابی توأمان سند و متن، فضای صدور و مسائلی از قبیل اوضاع فرهنگی، شناخت مشایخ و راویان، محتوای روایات و گرایش های فکری و کلامی، تلاش بر شناخت راویان و طریق کتاب ها می شود. برخی از نتایج پژوهش از این قرارند: 1 منخل از معصوم روایت مستقیم ندارد؛ 2 نمای کلی مضمون روایات او با عقاید غلات، تشابهی غلط انداز دارد و بدین سبب او به غلو متهم شده است؛ 3 تفسیر او کتاب مستقلی نیست و تحریر یا تلخیصی از تفسیر جابر بن یزید جعفی است.

با نگاهی به روایات امامان معصوم(ع) که درباره ویژگی های شیعیان واقعی بیان نموده اند، با خصوصیات مختلفی مواجه می شویم که برای برخورداری یک فرد از وصف «شیعه»، ملاک هایی را ارائه کرده اند. در سخنان گهربار امام رضا(ع) به نقل از کتاب صفات الشیعه آمده است: «شِیعَتُنَا الْمُسَلِّمُونَ لِأَمْرِنَا الآخِذُونَ بِقَوْلِنَا الْمُخَالِفُونَ لِأَعْدَائِنَا فَمَنْ لَمْ یَکُنْ کَذَلِکَ فَلَیْسَ مِنَّا». این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی درصدد بررسی سندی و تحلیل محتوایی این روایت است. یافته های مقاله نشان می دهد که سند این حدیث به کمک توثیقات عامه صحیح است و بنا بر تواتر معنوی، نیازی به ارزیابی سند نیست. برای صدق عنوان «شیعه» واقعی بر فردی می بایست انسان این ترکیب معنایی سه گانه را با هم واجد باشد؛ شیعه کسی است که به لحاظ اعتقادی پذیرای ولایت ائمه(ع) و به لحاظ رفتاری ضمن پیروی محض و خالصانه از سخنان معصومان(ع)، مخالفت رفتاری و گفتاری با دشمنان ائمه(ع) داشته باشد و در یک کلام ولایتمدارِ اهل تولّی و تبرّی باشد.

ابوجمیله مفضّل بن صالح، از راویان برجسته ای است که روایات بسیاری از وی در کتب روایی شیعه گزارش شده و از راویان کثیرالحدیث به حساب می آید و در کتب رجالی از اصحاب امام صادق و امام کاظم(ع) معرفی شده است. نظرات درباره وثاقت و یا ضعف وی مختلف است. اغلب بزرگان با استناد به عبارات نجاشی، ابن غضائری، علامه حلّی و ابن داود حلّی، او را تضعیف نموده اند تا جایی که عدم وثاقتش نزد علما شهرت یافته است. در مقابل، برخی علما قائل به وثاقت وی هستند. پژوهش حاضر بر اساس روش توصیفی تحلیلی به طرح دیدگاه های موجود درباره مسئله حاضر پرداخته و نگارنده با بررسی نظرات مختلف و ادله قائلان هریک از اقوال، با استفاده از روش تضارب آراء به نقد و بررسی هریک از دلایل اقدام کرده است و ادله قائلان به تضعیف مفضّل بن صالح را تمام ندانسته است و با استناد به برخی از توثیقات عامه، نظیر کثرت نقل روایت اجلّاء و روایت مشایخ ثلاثه که جز از ثقات روایت نمی کنند، وثاقت وی را ثابت دانسته است. لذا به نظر نگارنده، مفضّل بن صالح ثقه و امامی است.

یکی از راویانی که در میان رجالیان به شدت تضعیف شده، عمرو بن جُمَیع است. با وجود این، از وی حدود بیست روایت بدون واسطه از معصومان(ع) در کافی کلینی نقل شده است. مسئله این پژوهش که به شکل توصیفی تحلیلی سامان یافته، چگونگی ورود این اخبار ضعیف به کتاب کافی است و نیز اینکه روایات برگرفته از عمرو بن جمیع در این مجموعه روایی از کدام منابع اخذ شده است. با توجه به غالب بودن روش مکتوب نقل حدیث در شیعه، شیوه بازیابی منابع در این تحقیق، رجوع به طرق نجاشی و شیخ طوسی در کتب اصحاب امامیه و نیز بررسی متون روایات وارده در کافی از عمرو بن جمیع است. با بررسی انجام شده مشخص شد که احادیث وی از حدود هفت کتاب در کافی نقل شده و بیشتر احادیث او درباره مسائل اعتقادی و اخلاقی است و کلینی در زمینه مسائل و احکام فقهی، احادیث معدودی را از وی نقل نموده که این می تواند نشان دهنده همراهی کلینی با آراء رجالیان درباره عمرو بن جمیع باشد.