التنظیرات و النقد فی الادب العربی

فروغ فرخزاد شاعری صاحب نام، صاحب سبک و دارای زبان خاص شعری است و به مضامینی در شعرش پرداخته است که حتی مخاطب عام را برمی انگیزاند؛ مضامینی مانند مرگ و زوال و زندگی، آزادی و تولد دوباره، پرتکرارترین مضامین شعری فروغ هستند که مهمترین و بنیادیترین مضامین شعر شاعر هم عصر و همتای بلغاری او، بلاگا دیمیتروا را نیز تشکیل می دهند. موضوع پژوهش پیش رو،  بررسی مقایسه ای- تحلیلی اندیشه ها، مضامین و ویژگیهای شعر فروغ فرخزاد با شعر بلاگا دیمیتروا (شاعر بلغاری( می باشد. پژوهش حاضر که به شیوه ی تطبیقی انجام گرفته ،مروری بر اندیشه، بینش، آثار و ویژگیهای شعر دو شاعر و پرداختن به شباهتها و تفاوتهای آن است. از اهداف این پژوهش می توان به  بازنمودن مشترکات و جنبه های متفاوت اندیشه و جلوه های شعری دو شاعر، بیان ویژگیهای مشترک و متمایز ادبیات ملتها و مفهوم وحدت اندیشه بشری با بررسی مقایسه ای این دو اشاره نمود. این پژوهش به روش استقرایی و براساس تحلیل محتوا انجام شده است. بدین منظور نخست مقالات و یادداشتهایی که درباره هر دو شاعر نوشته شده مورد مطالعه و بررسی تطبیقی قرار گرفت و از مطالبی که به بررسی اندیشه و شعر این دو شاعر مربوط می شود، یادداشت برداری شد و از آنجا که مطالب فارسی درباره بلاگا بسیار اندک بود، از یادداشتها و مطالبی به  انگلیسی نیز استفاده شد. سپس با مطالعه و تحلیل اشعار این دو شاعر و تلاش در فهم درست آن ها به مقایسه پرداخته و شباهتها و تفاوتها را برشمردیم.

رویکرد تأملی که شامل تفکر عمیق انسان در طبیعت، ماورای طبیعت، انسان و هستی اوست، در شعر معاصرعرب بویژه بین شاعران ادبیات مهجر، عمق بیشتری پیدا کرده و شاعران مقاومت فلسطین نیز تحت تأثیر بحرانهای سیاسی و اجتماعی سرزمین اشغالی و حس انسانگرایی و غربت، به این گرایش روی آوردند. از بین شاعران فلسطینی، محمود درویش، ژرف اندیشی را بویژه در مراحل پایانی زندگی خود، هر چه بیشتر با شعر همراه کرد. جلوه های این ژرف اندیشی فلسفی عبارتند از: زندگی و مرگ، ذات و جایگاه آن در زمان و مکان که در آخرین مجموعه های شعری وی یعنی«جداریه، کزهر اللوز أو أبعد، لا تعتذر عما فعلت و أثر الفراشه» بیشتر آشکار شده است. نتایج این بحث حاکی از آن است که درویش در پی جستجوی هویت درونی، غربت مکانی را سبب غربت درونی و بی هویتی می داند، او به مرگ نگاهی تمسخر آمیز دارد و این به دلیل خوش بینی شاعر به این مسأله است چرا که در نزد او مرگ پایان همه چیز نیست؛ بلکه آن را گذرگاهی برای تولد زندگی نو می داند و به طور کلی منشأ همه ی تأملات او بحران فلسطین و ترس از بی هویتی است.

شعر در نگاه عباس محمود العقاد، منتقد و شاعر بزرگ عرب، از اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار است. وی علی رغم اینکه در آثار مختلف اش نظرات ارزشمندی درباره شعر ابراز کرده از جمله به تعریف شعر پرداخته و ویژگی ها و معیارهای گوناگون زیبایی شعر را برشمرده است، اما این نظرات را در یک کتاب واحد ارائه نداده است، از این رو لازم است تا علاقمندان حوزه ادبیات این دیدگاه ها را از آثار فراوان او استخراج کرده و شرح و بسط دهند و به شکل مدون ارائه کنند. آنچه در دست دارید تلاش کوچکی است در راستای پر کردن خلأ مذکور. پژوهشگر در این پژوهش آثار مختلف العقاد را بررسی کرده و آنچه را که به نقد شعر مربوط می شده انتخاب کرده و چندین بار آن را مرور کرده است تا به بهترین و معنادارترین نظراتش در حوزه نقد شعر دست یابد. حاصل تلاشهای یادشده آن است که شعر در نگاه العقاد «بیان زیبای احساس راستین» است. بر اساس تعریف یاد شده، شعر در حقیقت یک احساس است که باید در گام نخست، صادق و راستین باشد و نه کاذب و دروغین. اما این احساس راستین برای اینکه تبدیل به شعر شود لازم است تا در گام بعدی با یکی از شیوه های مختلف بیان ابراز شود. شرط دیگری که باید وجود داشته باشد این است که بیان مذکور باید شکلی زیبا داشته باشد، بدین معنی که واژگان و تصاویری که برای بیان احساس استفاده می شوند باید با مفهوم مورد نظر متناسب باشند. علاوه بر شروط یادشده اگر شعر دارای پیام و هدفی والا باشد، زندگی شاعر را بازتاب دهد، تصویر دقیقی از طبیعت ارائه کند، به روز باشد و از هماهنگی و هارمونی برخوردار بوده و از تقلید نیز دور باشد، آنگاه این شعر، شعری است که دل ها را می رباید و به عنوان زیباترین و شگفت انگیزترین نوع شعر به شمار می آید.

گفتمان کاوی از جمله مباحث ارزشمند نقد نوین است که عناصر زبان ، موسیقی شعر (اعم از موسیقی لفظی و معنوی) تصویرپردازی، عاطفه یا تجربه ی بشری و در آخر عنصر بینامتنی را بررسی می نماید تا زیبایی یک قصیده را نشان دهد. حافظ ابراهیم یکی از شاعران بزرگ عصر نهضت در مصر است. او در اشعار خود به موضوعات ملی و اجتماعی اهتمام ورزیده ؛ تا آنجا که به عنوان شاعر ملی گرا و شاعر اجتماع شهرت یافته است . قصیده «تربیه البنات» یکی از قصاید مشهور اوست و همانگونه که از نامش پیداست، آن را در زمینه تربیت دختران و با محورهای سیاسی و اجتماعی سروده است . او پانزده بیت از یک قصیده چهل و شش بیتی را به موضوع تربیت دختران اختصاص داده است و ابیات پیشین نیز حکم مقدمه ای برای پرداختن به غرض اصلی قصیده هستند. استفاده از وزن«کامل» که از اوزان لطیف و پرکاربرد ادبیات معاصر است، همراه با موسیقی لفظی و معنوی موجود در قصیده و نیز الفاظ، عبارات و افعال ساده و دلنشین، آرایه های ادبی موجود در قصیده ، به علاوه اشاره به موضوعات روز جامعه در قالب تصویرپردازی محسوس و عنصر بینامتنی، همگی بر پویایی این قصیده افزوده و زیبایی آن را دو چندان کرده است.

کتاب « أثر مذهب التشیّع فی الأدب العربی» تألیف پژوهشگر مصری محمد سیّد کیلانی است. این کتاب، پیرامون چگونگی حضور تاریخی، سیاسی، مذهبی و فرهنگی مذهب تشیع در عرصه ادب عربی است. روش مؤلف در طرح مباحث نیز ترکیبی از روش تاریخی، توصیفی و استنادی است. اگرچه مؤلّف این اثر در برخی موارد جنبه های انصاف و عدالت را رعایت نموده است اما در غالب مباحث، بر مدار تعصب و ناآگاهی حرکت نموده است. این جستار بر آن است تا گزارشی تحلیلی از روش مؤلّف و دیدگاه های وی مطرح و سپس نقد نماید. یافته اساسی این پژوهش چنین است: دیدگاه های تاریخی وی در باب شکل گیری مذهب تشیع و مسأله خلافت از نظر تاریخی و استنادی جایگاه استواری ندارد. در باب عقاید شیعه نیز مؤلّف آگاهی و بینش چندانی برخوردار نیست. در حوزه فرهنگی و ادبی (به مانند انتحال یا عدم انتحال در نهج البلاغه) بیشتر راویِ دیدگاههای دیگران بوده و کمتر به نقد استدلالی و بی طرفانه روی آورده است.

في الفترات التاريخية المختلفة، كان هناك دائمًا أبطال دينيون و وطنيون عظّمهم الأدباء و المفکرون تعظيما و أشادوا بذکرهم في أعمالهم الفکرية و الأدبية. و قد جاوز بعض هذه الشخصيات العظيمة حدود الزمان و المكان و قد تم ذكرها كرمز للشجاعة و الفتوة و المقاومة و الإنسان المثالي في قصائد الشعراء. واحدة من هؤلاء الشخصيات اللواء الشهيد قاسم سليماني (1957-2019م)، و الذي قد أنشدت بعد استشهاده قصائد کثيرة حوله في إيران و البلدان العربية تكريما لشخصيته وجهوده الخالصة. في هذه المقالة بأسلوب وصفی و تحليلي قمنا بدراسة کيفية انعکاس شخصية هذا الشهيد في مرآة الشعر العربي الحديث. في نظرة عابرة يمکننا القول إن الشهيد سليمانی قد ظهر علی مسرح کلمات الشعراء کرمز للصمود والمقاومة والصحوة الإسلامية، وانتصار الدم علی السيف، و قدوة لإيجاد الوحدة بين المسلمين، و النضال مع الاستکبار و الإمبريالية والحماية عن المظلومين. وقد استدعاه کثير من الشعراء رمزا للبطولة و البسالة و القداسة و الإخلاص معا وشبهوه وقارنوه بالشخصيات الکبيرة و المؤثرة في صدر الإسلام والتراث الديني و استمدوا من روحه العظيمة لتحريک الهمم وتقوية جبهة المقاومة و إيقاظ الغافلين عن مصيرهم.