۱.
کلیدواژه‌ها:
سوره طه: 121 عصیان آدم (ع) غوایت آدم (ع) عصمت انبیا گناه نخستین
آیات مربوط به تنقیص موردی و یا انتساب گناه و معصیتی خاص به ساحت پیامبران بزرگ الهی همواره محل بحث و نزاع مفسران بوده است. آیه 121 سوره طه از زمره همین آیات جنجالی است که در آن، دو فعل «عصیان» و «غوایت» به حضرت آدم (ع) نسبت داده شده است. پرسش اصلی پژوهش پیش رو این است که آیا می توان افعال «عصیان» و «غوایت» در مورد آدم (ع) را به رغم عصمت پیامبران بر معانی ظاهری آنها حمل کرد یا ناگزیر بایستی همچون سایر مفسران راه تأویلات پیچیده و گاه ناسازگار با ظاهر آیه را در این باره پیمود؟ این پژوهش به روش تحلیلی تطبیقی انجام شده و نتیجه نهایی آن این است که در آیه موردبحث نه تنها قرینه صارفه متقن و موجهی برای تأویل معانی ظاهری افعال «عصیان» و «غوایت» درمورد آدم (ع) به معانی مورد ادعای برخی مفسران وجود ندارد، بلکه، مؤیدات فراوانی در تعیین معانی ظاهری این افعال به عنوان مدلول اصلی کلام الهی قابل استنباط است.
۲.
کلیدواژه‌ها:
فاضل دیه قصاص مرد در برابر زن قصاص در اسلام
مشروط بودن یا نبودنِ جواز قصاص مرد در برابر زن به پرداخت فاضل دیه یکی از مباحث اختلافی در فقه فریقین است که به تفاسیر نیز راه یافته است. این مطالعه درصدد بررسی این موضوع از نگاه دو تفسیر شیعه کنز العرفان فی فقه القرآن و زبده البیان فی احکام القرآن در مقایسه با دو تفسیر اهل سنتِ احکام القرآن و الجامع لأحکام القرآن است. نکته مشترک تفاسیر پیش گفته پذیرش اصل جواز قصاص مرد در برابر زن است. مشروط بودن جواز قصاص پیش گفته به پرداخت فاضل دیه در دو تفسیر شیعه و مشروط نبودن آن در دو تفسیر اهل سنت از نکات اختلافی این دو دسته تفسیر است. دو مفسر اهل سنت به ویژه نویسنده تفسیر احکام القرآن بر دلالت عموم آیات قصاص پافشاری دارند، درحالی که دو مفسر شیعه بر عدم دلالت آیات بر احکام پیش گفته اصرار می ورزند. نبودن عموم و اطلاق در آیات قصاص دلیل معتبر و مهم دو مفسر شیعه بر نفی استدلال پیش گفته است. نظریه مشروطیت قصاص پیش گفته به پرداخت فاضل دیه از پشتیبانی روایات معتبر و مرجحات روایی نیز برخوردار است.
۳.
کلیدواژه‌ها:
سوره بقره:30 تفسیر آیه خلافت خلافت در قرآن خلیفه در قرآن
براساس آیه 30 سوره بقره، خداوند خلیفه ای را در زمین قرار داده است، اما مفسران درباره کیستی خلیفه و مستخلف عنه اختلاف نظر دارند. این مقاله، با روش تفسیر تطبیقی، نظر و ادله تفسیری علامه طباطبایی و صادقی تهرانی را دراین باره بررسی و میان آنها داوری می کند. یافته های پژوهش حاکی است که این دو مفسر در مورد کیستی خلیفه هم نظرند و خلیفه را نوع انسان می دانند و به آیاتی از قرآن (اعراف: 69، یونس: 1۴، نمل: 62) برای عمومیت خلافت استناد می کنند که قابل دفاع به نظر نمی رسد؛ اما سیاق امتنانی آیه 29 بقره، به قرینه مقابله «من یفسد» با «نحن نسبح» و آیه 11 سوره اعراف درباره سجده فرشتگان بر جانشینی نوع انسان از خدا دلالت دارد. طباطبایی با بیان دو دلیل مستخلف عنه در آیه را خداوند متعال می داند، اما نظر صادقی تهرانی دلالت آیه بر خلافت انسان از غیر خداست و پنج دلیل دراین باره اقامه می کند که، برخلاف ادله متقن طباطبایی، همگی مخدوش است. در نهایت، دیدگاه طباطبایی در این موضوع متقن و اکثر استدلال های وی تمام است.
۴.
کلیدواژه‌ها:
فرجام عالم قیامت کیهانشناسی رابطه علم و دین مطالعات تطبیقی
واژه السماء و مشتقات آن در قرآن ۳۱۰ مرتبه و در ۳۰۱ آیه (حدود ۵ درصد از کل آیات) به کار رفته است. تعداد قابل توجهی از این آیات مربوط به فرآیندهای پایانی عالم و تغییر و دگرگونی در نظم کنونی کیهان است. از سوی دیگر، در کیهان شناسی مدرن چندین سناریو محتمل برای فرجام عالم وجود دارد که میان هیچ یک از آن ها اتفاق نظری نیست. با فرض اینکه مفاهیم قرآنی حقایقی ثابت و متقن هستند، تطبیق گزاره های قرآنی با مفاهیم و گزاره های متغیر علمی مسئله ای چالش برانگیر است. در این مقاله، رویکرد نوینی را معرفی کرده ایم که نه تنها امکان بررسی تطبیقی میان گزاره های علمی و دینی را فراهم می کند، بلکه ابزاری را برای استخراج گزاره های بدیع و نظریه پردازی بر اساس حقایق ثابت قرآنی ارائه می دهد. در چارچوب این رویکرد، نشان داده ایم که چالش مطالعات تطبیقی میان حقایق قرآنی و گزاره های علمی قابل حل بوده و بعنوان نمونه نشان داده ایم که با فرض وقوع قیامت در چارچوب قوانین فیزیکی حاکم بر عالم مادی، طبق سه حالت کلی می توان تحولات آن را بر اساس فیزیک مدرن و توصیفات قرآنی توضیح داد. این رویکرد مطالعاتی قابل استفاده در مطالعات تطبیقی میان قرآن و علوم مدرن در دیگر حوزه ها نیز می باشد.
۵.
کلیدواژه‌ها:
سوره اسراء: 76 اخراج پیامبر جنگ بدر خلف وعید عذاب آسمانی
آیات 76-77 اسراء، به مکیان مشرک هشدار داده است که اخراج رسول اسلام از سرزمین خویش به نابودی زودهنگام اخراج کنندگان خواهد انجامید و این سنتی خدایی است که درباره رسولان پیشین نیز جاری بوده است. از دیگر سو، مشرکان مکه به عذاب هایی از سنخ عذاب های مشرکان پیشین، گرفتار نگشتند، گرچه در نهایت سبب ترک مکه از جانب پیامبر شدند. آیات 76-77 سوره اسراء به مکیان مشرک هشدار داده است که اخراج پیامبر اسلام از سرزمین خویش به نابودی زودهنگام اخراج کنندگان خواهد انجامید و این سنتی خدایی است که درباره رسولان پیشین نیز جاری بوده است. از دیگر سو، مشرکان مکه به عذاب هایی از سنخ عذاب های مشرکان پیشین گرفتار نگشتند، گرچه در نهایت باعث ترک مکه از جانب پیامبر شدند.مفسران برای حل این چالش، قتل مشرکان در جنگ بدر را مصداق عذاب اخراج کنندگان پیامبر قلمداد کرده اند. تحقیق حاضر این رویکرد رایج را نقد می کند، با این استدلال که هلاکت زودهنگام اخراج کنندگان پیامبر اسلام به هلاکت پیشینیان تشبیه شده است و در گفتمان رایج سوره های مکی، نابودی پیشینیان با عذاب آسمانی است. راهکار پیشنهادی این مطالعه روا دانستن تخلف از وعید بر خداوند، براساس اخلاق عرب، است، چنان که نقل است که عرب رجوع از وعده نیک را نکوهیده می داند، اما رجوع از وعده عقاب را بزرگواری می شمارد. مفسران در مواضع فراوان دیگر نیز تحقق تهدیدهای دوران مکی را در قتلگاه بدر انگاشته اند؛ اما، با اخلاقی دانستن تخلف از وعید، حاجت به این مدعای تکلف آمیز منتفی می شود.
۶.
کلیدواژه‌ها:
اشراط الساعه انذارهای قرآن تکویر: 1-3 قیامت در قرآن یخ بندان کوچک
آیات آغازین سوره تکویر از آیات اَشراط الساعه است. مفسران در مواجهه با این نوع آیات به زمینه های تاریخی و بافتی کمتر توجه کرده اند، حال آنکه ترسی که خداوند می خواهد از نشانه های وقوع قیامت در مخاطبان اولیه ایجاد نماید زمانی توسط ایشان جدی گرفته می شود که پس زمینه ای عینی داشته باشد؛ وگرنه ارتباط بیناذهنی، که لازمه انذار است، شکل نخواهد گرفت. این مقاله، با نظر به آیات آغازین سوره تکویر و با بررسی تطبیقی گزارش های تاریخی پیشااسلامی، قصد دارد تا ارتباط انذار عینی این آیات را با رویداد یخ بندان کوچک در باستان متأخر مطرح کند. نتیجه اینکه وجه عینی انذار آیه اول و دوم سوره تکویر برای مخاطبان اولیه قرآن معطوف به تداعی گری تیرگی خورشید و ستارگانی است که در سال های 535-536 م، 539-540 م و 547 م، به سبب فوران های آتش فشانی، رخ داده است و آیه سوم این سوره به فوران های آتش فشانی آن دوره، که زمینه یخ بندان و پدیده های جوی آن عصر را پدید آورده است، اشاره دارد. این پدیده در گزارش های پروکوپیوس، کاسیودوروس و میخائیل سریانی اشاره شده و با بررسی تطبیقی آنها با آیات آغازین سوره تکویر می توان دریافت که عرب با این موضوع معاهدت ذهنی داشته است.
۷.
کلیدواژه‌ها:
آیه 173 سوره اعراف آیه ذر الست عالم ذر فطرت
بسیاری از مشکلات تفسیری قرآن جز با مراجعه به کتاب مقدس تفسیر صحیح نمی پذیرد. یکی از آن آیات آیه ذر است. این آیه را قریب به اتفاق مفسران مسلمان یک آیه عام ناظر به نوع بشر دانستند و تنها معدودی از مفسران آن را ناظر به جماعتی خاص دانستند. آنان نیز روشن نکردند که این جماعت خاص به چه تاریخی و قومی تعلق داشتند و به چه کیفیتی به ربوبیت خدا شهادت دادند. فقط گفتند که آنان جماعت خاصی بودند یا نهایتاً افزودند که آن جماعت از قوم بنی اسرائیل بودند. بررسی های پژوهش حاضر نشان می دهد که آیه ذر ناظر به قوم بنی اسرائیل در ایام یوشع نبی بودند. یوشع تمام قبایل بنی اسرائیل زمان خودش را فرامی خواند و از آنان پیمان می گیرد که برخلاف اجدادشان بت ها را نپرستند و فقط خدا را بپرستند و آنان را در این زمینه بر خودشان شاهد می گیرد و آنان اقرار می کنند که ما شاهد هستیم. روش تحقیق در مقاله حاضر بینامتنی است؛ یعنی میان متن قرآن و کتاب مقدس مقایسه شده است.
۸.
کلیدواژه‌ها:
آیه 27 سوره حج آیه 31 سوره حج حج حکومت الهی مهدویت
گردهمایی در خانه خدا هنگام ظهور منجی موضوعی است که در قرآن کریم و کتاب مقدس به آن پرداخته شده است، ولی این موضوع مشترک دارای تفاوت های مهمی است. در قرآن برخی از آیات سوره حج، به ویژه آیات 27 و 31، به این موضوع پرداخته است. پرسش مهمی که با مطالعه این آیات به وجود می آید این است که منظور از اتیان حاجیان و خطف مشرکان چیست و این پدیده به چه شکل صورت می گیرد؟ این پژوهش، با روش مطالعه تطبیقی میان قرآن کریم و کتاب مقدس و نیز روش مطالعه ریشه شناسی و معناشناسی تاریخی واژگان آیات ۲۷ و ۳۱ سوره حج، می کوشد تا حوزه معنایی واژگان معناساز در معنای محوری سوره حج را کشف نماید. معناشناسی تاریخی و ریشه شناسی واژگان مذکور نشان دهنده ارتباط روشنی بین حج به معنای انگیزه و حکومت الهی و ظهور موعود است.
۹.
کلیدواژه‌ها:
آیه 89 سوره نحل آیه تبیان جامعیت قرآن
آیه 89 سوره نحل، معروف به آیه تبیان، از زوایای گوناگونی مورد بررسی مفسران و قرآن پژوهان قرار گرفته و بیشترین موضوع موردبحث دلالت عبارت «کل شیء» بوده که پرسش هایی نیز در پی داشته است: اینکه چگونه متن قرآن می تواند حامل معانی بسیار باشد، به گونه ای که از آن تعبیر به «کل شیء» شود و چه کسانی و از چه طریقی می توانند به معانی آن دست یابند. هدف این پژوهش مقایسه و تطبیق دیدگاه های علامه طباطبایی و حسن زاده آملی در تبیین این دو مسئله بوده است: (1) «کل شیء» چه گستره ای دارد؟ (2) درک قرآن با وصف «تِبْیانًا لِکلِّ شَیءٍ» ویژه چه کسانی است؟ این مطالعه نشان می دهد که دیدگاه های طباطبایی و حسن زاده آملی همسوست و بین آن ها اختلاف ساختاری و ریشه ای وجود ندارد، بلکه تفاوت ها صرفاً از جهت اجمال و تفصیل است و به نظر می رسد، پاسخ های حسن زاده همان نگاه طباطبایی بوده که از طریق معرفت نفس برهانی شده است. بر این اساس، این دو دانشور از دو مسیر متفاوت «تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْ ء» را بررسی کرده و به اصول واحدی رسیده اند.
۱۰.
کلیدواژه‌ها:
قرآن تحول تفسیر سنت تدافع زمینه تاریخی گفتمان
تغییر و تحول در فهم برخی عبارات قرآنی، موضوعی است که از دیرباز مورد اهتمام اندیشمندان قرآنی بوده و برای این موضوع، علل و عوامل متعددی از سوی آنان ارائه گشته است. از جمله علل این تحولات که کمتر بدان پرداخته شده، «گفتمان ها» می باشند که در خلق یک تفسیر، نقش موثری ایفا می نمایند. در این نوشتار تلاش برآنست با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و با تأکید بر علت مذکور، تحولات تفسیری عبارت قرآنی «وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ» مورد بررسی قرار گیرد. از آن جا که عبارت قرآنی مورد بحث، با آراء تفسیری متعدد و متنوعی مواجه بوده است و تحلیل تحولات همه ی آن ها، در مجال یک مقاله نمی گنجد، در پژوهش حاضر به بررسی سیر تاریخی تفاسیر مفسران، در پنج قرن اخیر (سده های دهم تا پانزدهم هجری) پرداخته شده و در نهایت علل و چرایی تحولات تفسیری رخ داده در این دوران، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. یافته های پژوهش حاکی از آنست که در قرن های چهاردهم و پانزدهم، به دنبال رنسانس و ورود علوم غربی به دنیای اسلام، مفسران، تدافع در عبارت مذکور را که در قرن های دهم و یازدهم، تدافعی معنوی و در قرن های دوازدهم و سیزدهم غالبا تدافعی عرفانی دانسته می شد، بیش تر به تدافع تنازعی و نقطه ی مقابل آن یعنی تدافع تعاونی تفسیر نموده اند.
۱۱.
کلیدواژه‌ها:
سوره اعراف: 141 بنی اسرائیل در قرآن حضرت موسی در قرآن
تعبیر «وَلَمَّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ» از عبارت های قرآنی ای است که در زبان عربی فاقد پیشینه است و نخستین کاربرد آن در آیه 149 سوره اعراف و در جریانِ بیانِ بخشی از وقایع زندگی حضرت موسی (ع) یعنی دعوت وی به کوه طور، عهدشکنی بنی اسرائیل و گوساله پرستی آنها دیده می شود. این پژوهش درصدد تحلیلِ مفهومِ این عبارت و بیان چرایی برداشت های مختلف از آن است. با وجود آنکه مفسران قرآن به طور ضمنی به تحلیل این عبارت پرداخته اند، با توجه به شکل گیریِ دیدگاه های مختلف ذیل آیه و با عنایت به اینکه یافتن مقصود گوینده وامدار توجه به مباحث زبانی و فرامتنی است، ضرورت دارد این دیدگاه ها فراتر از مباحث لغوی، بلاغی، نحوی و به ویژه سیاق بررسی و تحلیل شود. برای دستیابی به این هدف، فضای سخن حاکم بر آیات بررسی می شود و معانی پشیمانی، ترس، ناتوانی، امر ناگهانی و تعابیری از این دست نقد و بررسی می شود. در این پژوهش، با تأمل در قواعد متنی و فرازبانی و تحلیل آنها نشان داده شده است که این آیات با عبارتِ «وَلَمَّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ» حادثه ای مشخص را روایت کرده که موجب تأمل بنی اسرائیل شده و تفسیر آن به پشیمانی، اضطراب و دیگر مفاهیم پذیرفتنی نیست.
۱۲.
کلیدواژه‌ها:
تأثیر کلام بر ادبیات « لام» معنای حروف فخررازی جوادی آملی تفسیر الکبیر تفسیر تسنیم
مفسران، معنای «لامِ» موجود در عبارت «ولقد ذرأنا لجهنّم» را به سه صورت بیان کردهاند؛ در تعیین هریک از احتمالات معنایی «لام»، دخالت دیدگاههای کلامی وجود داشته است. برای تبیین دقیق تر این مدعا، از توضیحات دو تن ازمفسرین به مثابه نمایندگان دومکتب کلامی استفاده شد. فخررازی «لام» را به معنای «غایت»دانسته و بر این اساس، آیه 179 اعراف رادلیلی برای اثبات رویکرد فرقه «اشاعره» و اعتقاد به «جبر»، در نظر گرفته است. آیت الله جوادی آملی، ضمن تأکید برهم مبنایی با علامه طباطبائی (ره)، معنای «عاقبت» رابرای «لام» بیان داشته است. وی منکر جبری بودن خلقت برخی انسان ها برای جهنم شده است و مبتنی بر دیدگاه «امر بین الأمرین» نزدمتکلمین امامیه، به توضیح پرداخته است. وی در تعیین معنای «لام» به سیاق آیات و استفاده ازحداکثر ظرفیت ادبی موجود، تأکید داشته است. اوازاین جهت باعلامه طباطبائی «ره» که معنای «غایت تبعی» راتأسیس نموده، اختلاف دارد. مقاله حاضر با بررسی تطبیقی تفسیر الکبیر فخر رازی و تسنیم آیت الله جوادی آملی در رویکرد ادبی-کلامی و بر اساس روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای، به بیان تأثیر سه معنای مطرح شده برای «لام» در مباحث کلامی «جبر و تفویض» و «معاد» و تطبیق دو تفسیر با سایر آیات هم موضوع، براساس روش تفسیری قرآن به قرآن پرداخته و در نهایت معنای معیار برای «لام» موجود در این آیه را تعیین نموده است.
