اشکان جوانمرد

یکی از شناخته شده ترین شبهات تاریخی درباره قرآن کریم، کاربرد لقب «اُخت هارون» برای مریم، مادر عیسی (ع) است. این مسئله از نخستین موضوعات چالشی در گفتمان میان مسلمانان و مسیحیان بوده است. از همان قرون نخستین، مفسران و صاحب نظران تلاش های بسیاری را برای درک مصداق هارون در این آیه و علت بکارگیری چنین خطابی در قرآن نموده اند. رویکرد ایشان در این زمینه، بیشتر رویکرد سنتی و تاریخی بوده و در مجموع، حدود 14 احتمال را به ارمغان آورده است. مستشرقان نیز در این باره نظرات ارزشمندی را ارائه داده اند؛ بااین حال، برخی از آنان با تأکید بر یکی از این احتمالات یعنی خلط میان مریم (س) و میریام توسط پیامبر (ص) اهداف مغرضانه خویش را دنبال کرده اند. در همین راستا، هدف اصلی این پژوهش، تحلیل و ارزیابی دیدگاه های مختلف درباره تعبیر «أُخت هارون» در قرآن کریم است. پرسش محوری پژوهش، میزان اعتبار احتمالات مطرح شده در مورد تعبیر مذکور و علل آن می باشد. این پژوهش با روش تحلیلی انتقادی و با دو رویکرد تاریخی و ادبی انجام شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که از میان 14 احتمال موجود، قوی ترین احتمال، ارتباط سلالتی و نسَبی غیرمستقیم مریم (س) با هارون است. این دیدگاه، با مؤیدات روایی و سیاقی تقویت شده و موافق تفسیر ادبی قرآن کریم است. پس از آن، احتمال ارتباط نسَبی از طریق برادری ناتنی همنام با هارون، به دلیل عدم تعارض با سیاق آیه و سایر موازین منطقی و درعین حال مخالفت با شیوه بلاغی و رویکرد ادبی تفسیری از جایگاه دوم برخوردار است. در نهایت، احتمال تشابه مریم با هارون در جایگاه کهانت در رتبه سوم قرار گرفته و از جمله محتمل ترین نظریه ها در این باب به شمار می رود.

حضرت مریم(س) تنها زنی است که قرآن کریم ۳۴ بار از وی نام برده و به تجلیل از فضایل شخصی و خانوادگی او پرداخته است. در برخی از آیات قرآنی از مریم(س)، با تعابیر «بنت عمران» و «اُخت هارون» یاد شده است. در همین راستا اهداف اصلی پژوهش، بررسی دلایل ورود قرآن کریم به تبارشناسی حضرت مریم(س) و تحلیل دیدگاه های مفسران صاحبنظر درباره عناوین «آل عمران» و «اُخت هارون» است. این پژوهش با روش تحلیلی تطبیقی انجام شده و بر ضرورت اتخاذ رویکرد ادبی در تفسیر داستان های قرآنی تأکید می کند. نتایج پژوهش پیش رو از این قرار است: قرآن کریم با رویکردی اصلاحی و حکیمانه، تبار مریم(س) را به یکی از خاندان های برگزیده و پیامبرپرور(یعنی خاندان عمران) منتسب می کند تا هم از مریم در برابر اتهامات شنیع یهودیان مغرض دفاع کند و هم به تناقضات موجود در نسب نامه های اناجیل پایان دهد. قرآن همچنین با حذف نام «یوسف نجار» از نسب عیسی(ع)، بر نسب مادری «عیسی بن مریم» تأکید می ورزد. از نظر نگارنده، مراد قرآن از «هارون» در تعبیر قرآنی «یا أُخْتَ هارُونَ»، هارون نبی(ع) بوده و ارتباط مریم با وی به صورت سلالتی است. قرآن کریم همچنین مریم را دختر بلاواسطه «عمران» معرفی می کند. با این وجود هویت تاریخی عمران به دلیل عدم تحلیل مستقل شخصیت وی در قرآن برای مخاطبان مشخص نیست. از دیگر سو با عنایت به عدم ذکر نام «عمرام» پدر موسی و هارون در سرتاسر آیات قرآن و با درنظرگیری قرائن درون متنی، به نظر می رسد که مراد قرآن از «آل عمران» تنها خاندان پدری مریم(س) است.

آیات مربوط به تنقیص موردی و یا انتساب گناه و معصیتی خاص به ساحت پیامبران بزرگ الهی همواره محل بحث و نزاع مفسران بوده است. آیه 121 سوره طه از زمره همین آیات جنجالی است که در آن، دو فعل «عصیان» و «غوایت» به حضرت آدم (ع) نسبت داده شده است. پرسش اصلی پژوهش پیش رو این است که آیا می توان افعال «عصیان» و «غوایت» در مورد آدم (ع) را به رغم عصمت پیامبران بر معانی ظاهری آنها حمل کرد یا ناگزیر بایستی همچون سایر مفسران راه تأویلات پیچیده و گاه ناسازگار با ظاهر آیه را در این باره پیمود؟ این پژوهش به روش تحلیلی تطبیقی انجام شده و نتیجه نهایی آن این است که در آیه موردبحث نه تنها قرینه صارفه متقن و موجهی برای تأویل معانی ظاهری افعال «عصیان» و «غوایت» درمورد آدم (ع) به معانی مورد ادعای برخی مفسران وجود ندارد، بلکه، مؤیدات فراوانی در تعیین معانی ظاهری این افعال به عنوان مدلول اصلی کلام الهی قابل استنباط است.

حضرت مریم(س)، از زمره پاکان و برگزیدگان خاص الهی است که قرآن کریم، ایشان را به عنوان اسوه و مثل اهل ایمان معرفی نموده است. توجه و بررسی بیشتر مقامات و منزلتهای کم نظیری که در آیات قرآنی برای آن بزرگوار ترسیم شده است شناخت بیشتر ایشان و کشف دلایل این اسوه بودن را روشنتر می سازد . در همین راستا هدف اصلی این پژوهش بررسی تفصیلی مقامات و منزلتهای بیان شده برای آنحضرت در کلام الهی می باشد. این پژوهش به روش تحلیلی - تطبیقی انجام شده و در متن آن، به آرا و نظرات اندیشمندان برجسته قرآنی- مخصوصاً صاحبان تفاسیر تسنیم و المیزان - توجه شده است. در نگاهی کلی، مجموعه مقامات و منزلتهای ترسیم شده برای حضرت مریم در آیات قرآنی از این قرار است: مقام اصطفای حضرت مریم؛ مقام اسوه گی و الگو بودن آنحضرت؛ مقام عبودیت تام ؛ مقام طهارت و عصمت؛ مقام رضا و تسلیم در برابر بلایا؛ منزلت محدّثه بودن آنحضرت؛ منزلت پرورش یافتگی تحت عنایت الهی؛ منزلت مرزوقیت از خوان ربوبی؛ منزلت مصدِّق بودن و نهایتاً منزلت طیب ولادت و برگزیدگی مطلق . این گستردگی مقامات و منزلتها برای چنین شخصیتی الهی، ناشی از «سعه وجودی»، «جامعیّت شخصیّتی» و «کرامات والای» آن بانوی الهی بوده است.

موضوع زیارت حضرات معصومین(ع)، یکی از مصادیق اصلی توسل و تقرّبجویی بندگان برای رسیدن به هدف آفرینش و معرفت الهی است. از میان زیارتهای متعدد منسوب به امام حسین(ع)، زیارت اربعین به عنوان میثاق ولایی شیعیان و نشانه مومنان واقعی مورد عنایت ویژه واقع شدهاست. همچنین در کتب روایی شیعه، زیارتنامهای معتبر برای روز اربعین، از سوی امام صادق(ع) صادر شدهاست که تعمق و بررسی بیشتر محتوای آن، اهداف قیام و صفات و شخصیت جامع امام حسین(ع) را به عنوان خلیفه الله نمایانتر میسازد.