سیده هانیه مومن

تغییر و تحول در فهم برخی عبارات قرآنی، موضوعی است که از دیرباز مورد اهتمام اندیشمندان قرآنی بوده و برای این موضوع، علل و عوامل متعددی از سوی آنان ارائه گشته است. از جمله علل این تحولات که کمتر بدان پرداخته شده، «گفتمان ها» می باشند که در خلق یک تفسیر، نقش موثری ایفا می نمایند. در این نوشتار تلاش برآنست با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و با تأکید بر علت مذکور، تحولات تفسیری عبارت قرآنی «وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ» مورد بررسی قرار گیرد. از آن جا که عبارت قرآنی مورد بحث، با آراء تفسیری متعدد و متنوعی مواجه بوده است و تحلیل تحولات همه ی آن ها، در مجال یک مقاله نمی گنجد، در پژوهش حاضر به بررسی سیر تاریخی تفاسیر مفسران، در پنج قرن اخیر (سده های دهم تا پانزدهم هجری) پرداخته شده و در نهایت علل و چرایی تحولات تفسیری رخ داده در این دوران، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. یافته های پژوهش حاکی از آنست که در قرن های چهاردهم و پانزدهم، به دنبال رنسانس و ورود علوم غربی به دنیای اسلام، مفسران، تدافع در عبارت مذکور را که در قرن های دهم و یازدهم، تدافعی معنوی و در قرن های دوازدهم و سیزدهم غالبا تدافعی عرفانی دانسته می شد، بیش تر به تدافع تنازعی و نقطه ی مقابل آن یعنی تدافع تعاونی تفسیر نموده اند.

یکی از عبارات قرآنی که با روایات تفسیری متعددی مواجه بوده است، عبارت «وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ» می باشد. مطابق با تفسیرِ نخستین مفسر وحی، تدافع مذکور در عبارت شریفه، تدافعی معنوی می باشد؛ به این معنا که خداوند متعال به برکت وجود برخی از عاملین به ارکان دینی، بلا را از سایرین دفع می نماید. پس از پیامبر اکرم (ص)، مشابه این تفسیر، در سخنان امیرالمومنین (ع) نیز مشاهده می شود. اما با روی کار آمدن امویان بر منصب خلافت، روایت پیامبر اکرم (ص) از عبارت شریفه با تحولات متعددی روبرو می گردد.نتایج حاصله حاکی از آنست، که حکومت اموی در هر یک از دوره های آغازین، تثبیت و افول در شکل گیری این روایات نقش داشته اند. به گونه ای که در دوره ی آغازین، شاهد اخبار جعلی و تطبیق مدفوع بر صحابه و ابدال ، در دوران تثبیت حکومت اموی، با تفسیر امام باقر (ع) به تدافع اشتغالی و در دوران افول حاکمیت مذکور، با از بین رفتن فشار و اختناق امویان با تفسیر امام صادق (ع) که مطابق آن، مصادیق مدفوع به، شیعیان و ائمه معصومین علیهم السلام معرفی می شوند، مواجه می باشیم.

یکی از قوانین ذکرشده در قرآن کریم، که در بسیاری از آیات اخلاقی، حقوقی، اجتماعی، طبیعی و جز آن به صورت مستقیم و غیرمستقیم بدان اشاره شده، قانون علیت است. اقسام مختلف این قانون، مانند علت فاعلی و غایی، مادی و صوری، در آیات قرآن قابل بررسی و شناسایی است. یکی از این آیات در حوزه اجتماعی، که در مقام بیان قانون علیت است و در آن به علت غایی اشاره شده است، آیه ۳۲ سوره زخرف است. در این آیه علت «ترفیع درجه» برخی نسبت به برخی دیگر «تسخیر» شناسانده شده است. بررسی سیر تفاسیر قرآن کریم درباره عبارت یادشده در آیه موردبحث نشان می دهد که درک مفسران از این عبارت در دوره های مختلف، به ویژه در دوره اخیر، بسیار متفاوت بوده است. مفسران و قرآن پژوهان، در مقام بیان علت این اختلافات تفسیری، عوامل گوناگونی را بازنموده اند، اما در میان این عوامل، به نقش «جریان»ها، به عنوان عامل بیرونی ای که به صورت ناخودآگاه بر فهم مفسر از آیات قرآن اثر می گذارد، کم تر توجه شده است. در مقاله حاضر به شناسایی جریان یا جریان هایی که در تفسیر عبارت «وَرَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْض دَرَجات لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا» در آیه موردبحث، نقش داشته است، پرداخته می شود. نتایج این پژوهش گویای آن است که نظام های «ارباب رعیتی» و «سوسیالیسم» را می توان به عنوان دو جریان مؤثر بر اندیشه مفسران در تفسیر آیه موردبحث بازشناخت.