۱.
کلیدواژه‌ها:
آیه ۱۲۴ بقره امامت عصمت ظالمین آیت معرفت ابن عاشور
تحقیق حاضر در مقایسه و تحلیل آراء تفسیری آیت الله معرفت و ابن عاشور، ذیل آیه امامت (بقره/124)، است. «امام» در نظر معرفت، پیشوای معصوم و واجب الاطاعه در امور دینی و دنیوی و والاتر از رسول و نبی است؛ ولی در نظر ابن عاشور، رسول و مجاز به انجام ارتکاب گناهان صغیره است. به نظر می رسد، حضرت ابراهیم(ع) قبل از ابتلائاتش رسول بوده است و مقام امامت ایشان، جدای از مقام رسالت اوست؛ زیرا «رسول» طبق روایات کسی است که ملائکه در بیداری بر وی نازل می شوند و با او سخن می گویند و لذا نزول ملائکه بر ابراهیم(ع) و بشارت به فرزنددار شدنش در بیداری نشانه رسالت او قبل از ابتلائاتش است؛ علاوه بر آن حمل واژه "«مام» بر معنای رسول، خلاف ظاهر آیه و بدون قرائن معتبر عقلی و نقلی است و تفسیر به رأی به شمار می آید. اطلاق واژه «الظالمین» را نمی توان بدون قرینه معتبر به گناهان کبیره و شرک محدود نمود و گناهان صغیره را از آن خارج کرد؛ بر این اساس، مراد آیه، عصمت از هرگونه ظلم و گناه است. از نظر عقلی نیز اعتقاد به جواز انجام گناهان صغیره برای امام یا رسول موجب سلب اعتماد مردم از آنان و نقض غرض بعثت رسل است.
۲.
کلیدواژه‌ها:
اولی الامر فریقین مصداق اتم مصداق متعیّن سوره نساء
واژه «اولی الامر» تنها در دو آیه 59 و 83 سوره نساء به کار رفته و از نظر اصطلاح شناسی مورد نزاع فریقین است. بسیاری از بزرگان شیعه مصداق این تعبیر را در آیه 59 تنها بر معصومین(ع) حمل کرده اند و با تکیه بر سیاق و روایاتی متعدد عصمت «اولی الامر» را ضروری پنداشته اند. تعیین مصداق این اصطلاح در آیه 83، شیعیان را به دو دسته تقسیم کرده است: گروهی با ادله درون متنی و استناد به روایات، لزوم عصمت را استنباط کرده و اهل بیت(ع) را مصداق متعیّن دانسته اند و برخی دیگر با برداشتی متفاوت از سیاق، به چنین انحصاری قائل نبوده و با ذکر روایاتی بر جواز اشتمال این تعبیر بر دیگران حکم رانده اند که به نظر می رسد به صواب نزدیکتر است. اکثر محققان اهل سنت نیز ضمن مخالفت با دیدگاه شیعه در هر دو آیه، با دلایلی ناتمام مصادیق متعددی چون حاکمان بر حق، عالمان، فقیهان و اهل حل و عقد را برای اولی الامر برشمرده اند که با کاستی هایی رو به روست.
۳.
کلیدواژه‌ها:
رؤیت الهی صفات خبری شیخ طوسی تفسیر تبیان ابومنصور ماتریدی تأویلات اهل السنه
در چند آیه قرآن کریم از رؤیت خداوند و نیز از نظر کردن در قیامت به خدا سخن به میان آمده است. مجسِّمه و مشبِّهه خداوند را همچون آدمیان دارای جسم و اعضا و جوارح می پنداشتند و تعابیری نظیر «وجه الله» و «ید الله» را که در برخی آیات قرآن درباره خدا به کار رفته است، به معنای ظاهری آنها حمل می کردند. در مقابل، معتزله و امامیه بر آن بودند که ذات باری نه جسم و جهت دارد و نه دیده می شود. در این مقاله، رؤیت الهی با روش تطبیقی دیدگاه دو مفسر و متکلم یعنی شیخ طوسی (ت460ق) صاحب تفسیر التیبان و ابومنصور ماتریدی (ت333ق) بنیادگذار فرقه ماتریدیه و مؤلف «تأویلات اهل السنه» بررسی شده است. شیخ طوسی همچون دیگر علمای شیعه و به تبعیت از احادیث و ارشادات ائمه معصومین(ع) رؤیت خداوند را چه در دنیا و چه در آخرت نپذیرفته و آن را منافی با توحید دانسته و استدلال هایی نیز برای آن آورده است. در مقابل، ماتریدی اگرچه در مباحث توحیدی تنزیه گراست، اما در زمینه رؤیت الهی به ظاهر برخی آیات و روایات تمسک کرده و رؤیت خداوند در قیامت را پذیرفته و معتقد است که مؤمنان، خدا را در قیامت رؤیت خواهند کرد. البته به نظر او،کیفیت این رؤیت مشخص نیست و اصطلاحاً این رؤیت بلا کیف است. آنچه ماتریدی نفی کرده، ادراک خداوند و احاطه بر اوست و نه رؤیت الهی.
۴.
کلیدواژه‌ها:
خلیفه مستخلَفٌ عنه خداوند انسان ملائکه
عبارت «إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأرْضِ خَلِیفَهً» از آیه 30 سوره بقره از عبارات پرکاربرد و چالشی در تاریخ علوم اسلامی به شمار می رود. دیدگاه های مختلفی درباره کیستی خلیفه و مستخلف عنه از سوی مفسرین، متکلمین، عرفا و فلاسفه طرح شده است. در این پژوهش تلاش می شود، ضمن تحلیل و بررسی این دیدگاه ها، نظریه صحیح بازشناخته شود. به این منظور، پس از بررسی کلی چیستی خلیفه و مستخلف عنه، نخست احصاء جامعی از نظریات مختلف مطرح شده، صورت گرفته، سپس میان این دیدگاه ها بر مبنای تحلیل متن آیه موردبحث و روایات مربوط داوری شده است. ابتدا مستخلف عنه بررسی شده و از تحلیل خود آیه و روایات مربوط چنین نتیجه گرفته شده است که مستخلف عنه در این آیه، خداوند متعال است. سپس، با توجه به نتیجه مذکور، احتمالات ممکن بررسی شده و نشان داده شده است که تنها حالت مقبول این است که خلیفه خدا، مصادیق ویژه ای داشته باشد و منصوب خداوند متعال باشند.
۵.
کلیدواژه‌ها:
اراده و مشیت الهی هدایت و ضلالت آیت الله معرفت آلوسی حکمت الهی تفسیر روح المعانی
آیات مشتمل بر اراده و مشیت الهی به سبب تفاوت ظاهری، دست مایه اختلافات کلامی شده است. مفسران اشعری این آیات را اثباتگر جبر دانسته اند. در مقابل، مفسران امامیه گستردگی اراده و مشیت الهی را نافی اختیار نمی دانند. آیت الله معرفت نیز در آثار خویش به بررسی این آیات پرداخته است. ایشان واژه «مشیت» را در قرآن اصطلاحی خاص و برخاسته از حکمت دانسته و بر مبنای همین دیدگاه بسیاری از آیات مشیت و اراده الهی را تفسیر نموده است. آلوسی، مفسر اشعری مسلک، نیز در بسیاری از آیات مربوط به مشیت از حکمت الهی و اختیار انسان سخن گفته است. این مقاله، جستاری تطبیقی میان دیدگاه ایشان با توجه به آثارشان و دیدگاه آلوسی برای دست یابی به نقاط تطابق و تفارق نگرش و رویکرد این دو مفسر پیرامون این آیات است و در ابعاد زبان شناسی، کلامی و روش تفسیری به تطبیق آراء تفسیری دو مفسر و نقد دیدگاه های آلوسی پرداخته است.
۶.
کلیدواژه‌ها:
مستشرقان حدیث شیعه شیعه شناسی خاورشناسی و حدیث مطالعات تطبیقی
شیعه شناسی و حدیث شیعه در سال های اخیر موضوع مطالعه برخی از مستشرقان بوده است. بررسی سیر حدیث پژوهی شیعی مستشرقان نشان می دهد، آنان به لحاظ روش و بینش و نیز ابعاد مختلف مباحثی حدیثی دارای رویکردهای مختلفی هستند. این رویکردها نگرش آنها را به ابعاد مختلف مباحث حدیث شیعه نشان می دهد. بخشی از مطالعات مستشرقان راجع به منابع حدیثی شیعه بوده است که در بررسی آنها به رویکردهای مختلفی برمی خوریم؛ از جمله رویکرد انتشاری و تصحیح کتب حدیثی شیعه، منبع شناسی توصیفی، رویکرد روش شناختی مجامع حدیثی و رویکرد مطالعات تطبیقی. در این مقاله با بررسی انبوهی از مقالات مستشرقان درباره حدیث شیعه آثاری که درباره منابع حدیثی شیعه هستند، بررسی شده و رویکردهای آنان بازشناسی شده و برخی از دیدگاه های آنان نیز مورد نقد واقع شده است. روش مطالعه در این مقاله توصیفی تحلیلی است.
۷.
کلیدواژه‌ها:
تفسیر تطبیقی زیدبن علی (ع) عبدالرحمان بن زید روش گرایش
قرن دوم در تفسیرنگاری، از جایگاه ممتازی برخوردار است. تفسیر«زید بن علی(ع)» و «عبدالرحمان بن زید بن اسلم» از تفاسیر مهم قرن دوم و از جمله «تفاسیر جامع» تلقّی می شوند. بررسی تطبیقی این تفاسیر با روش تحلیلی و توصیفی، نشان می دهد، علی رغم آن که مفسران مذکور در روش ها و رویکردهای تفسیری دارای اشتراکاتی هستند، اما در استفاده از روایات، دیدگاه های عقلی، نحوه ارجاع به آیات و اتّخاذ اصول تفسیری هر یک شیوه ای خاص دارند. تفسیر زید بن علی (ع) روش و رویکرد ادبی دارد و از کاربردهای مختلف ادبی، گسترده بهره برده است. به کارگیری روش تفسیری قرآن به قرآن از ویژگی های اختصاصی تفسیر عبدالرحمان بن زید است. وی به تفسیر آیات الاحکام اهتمام ویژه ای داشته است.
۸.
کلیدواژه‌ها:
اهل بیت (ع) روایات تفسیری ابن جوزی زادالمسیر
روایات اهل بیت(ع) از ابتدای تدوین منابع تفسیری مورد توجه مفسران اعم از شیعه و اهل سنت بوده است. مفسران اهل سنت، عملکرد متفاوتی در مواجهه با روایات اهل بیت(ع) داشته اند: برخی از آنان به شکل گسترده و با روش منصفانه ای به نقل و نقد روایات اهلبیت پرداخته اند؛ اما برخی دیگر علاوه بر مراجعه اندک به این روایات، در نقد آنها نیز به دور از انصاف عمل کرده اند. این پژوهش در پی نشان دادن میزان اقبال ابن جوزی، مفسر مشهور اهل سنت در قرن ششم هجری، به روایات اهل بیت(ع) و نحوه موضع گیری او در قبال این روایات است. نتیجه حاصله از این قرار است که روایات اهل بیت(ع) جایگاه در خور توجهی در تفسیر ابن جوزی ندارد؛ چرا که ابن جوزی علاوه بر مراجعه اندک به روایات اهل بیت(ع) به شکل غیر منصفانه به نقد آنها پرداخته است. بسیاری از روایات منتسب به امیرالمؤمنین(ع) و سایر اهل بیت(ع) که در تفسیرش آمده است، از روایات ضعیف به شمار می آید.
۹.
کلیدواژه‌ها:
هدایت توفیق آیه الله معرفت علامه طباطبایی التفسیر الاثری الجامع المیزان فی تفسیر القرآن
هدایت یکی از سنت های الهی است و آن به حسب مراتب، در تأثیر و نتیجه گوناگون است. انسان، در مسیر هدایت در سیری تکوینی و معین، مراحل و مراتبی را طی می کند و منازل کمال را پشت سر می گذارد تا به والاترین مرحله تکامل خود برسد. این مراتب که در طی حرکت نوع بشر مشهود است، هر یک ملازم مقامی است که مخصوص به خود اوست و از ابتدای حرکت نوع بشر در سیر وجودیش تا آخرین نقطه کمال همراه اوست. توفیق، یکی دیگر از سنن الهی است که ملازم هدایت است و به اسباب و مناسباتی اطلاق می شود که خداوند به سبب آن، بندگانش را در مسیر خشنودی خویش قرار می دهد و از حرکت در جهت معاصی دور می دارد. این مقاله به مقایسه و داوری دیدگاه آیه الله معرفت با علامه طباطبایی در خصوص هدایت و توفیق و رابطه بین این دو سنت الهی پرداخته است.
۱۰.
کلیدواژه‌ها:
مودودی تفهیم القرآن آیات فضائل نقد دیدگاه های مودودی
ابوالاعلی مودودی از برجسته ترین مفسّران معاصر و تأثیرگذار شبه قاره هند است. «تفهیم القرآن»، مهم ترین اثر این اندیشمند اصلاح گرا و مبارز، تفسیری عصری اجتماعی به شمار می آید که به زبان های مختلفی ترجمه شده است. جایگاه این تفسیر و اندیشه تقریب گرایانه صاحب آن، اهمیت بررسی دیدگاه های تفسیری مودودی را به ویژه درباره آیات فضائل اهل بیت(ع) بیشتر می کند. پژوهش حاضر به شیوه توصیف و تحلیل محتوا، به بررسی این دیدگاه ها و اختلاف آن ها با دیدگاه دیگر مفسران شیعه و اهل سنت می پردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد با وجود اندیشه تقریب گرایانه مودودی، برخورد وی با آیات فضائل چند گونه است که همگی ناشی از تعصب های مذهبی اوست. سکوت در برابر برخی آیات مشهور مورد پذیرش فریقین، تفسیر خلاف دیدگاه مشهور و توجیه تکلف آمیز برخی دیگر از آیات فضائل مهم ترین شیوه های مودودی برای گذر از تفسیر این آیات است. این برخوردها نشان می دهد، اگر چه مودودی برخی از دیدگاه های جزمی سلفی را نقد و رد کرده است، اما در تعامل با آیات فضائل اهل بیت (ع)، همان مسیر سلفیه را می پیماید.
۱۱.
کلیدواژه‌ها:
عفاف جنسی حجاب پوشش کنیز پوشش نماز ضرب کنیز
در اسلام عفاف جنسی برای تمام زنان اعم از آزاد و بنده واجب دانسته شده است؛ اما از آیه 59 سوره احزاب، تفسیرهای مختلفی راجع به پوشش کنیز از سوی مفسران دو مذهب ارائه شده است. یکی از این تفسیرها نهی از پوشش کنیز و امر به پوشش زنان آزاد جهت تمایز از کنیزان است. اگرچه اکثریتِ اهل سنت قائل به این نظر بوده اند، اما به دلیل تعارض آن با آموزه های قرآنی در خصوص نهی از اجبار به زنا، عمومیت خطاب در آیات حجاب و عمومیت قبح زنا، همچنین اضطراب در متن سبب نزول ها و تعارض سبب نزول با حکمت های حجاب، این فهم با نقد مواجه شده است. هم چنین اجرای این حکم در جامعه سبب بروز مفاسد اجتماعی در زمان خلیفه دوم و تضعیف وجوب حجاب در زمان حاضر از سوی برخی منتقدانِ آن شده است. به علاوه در شیعه نیز مستندات قرآنی و روایی ظاهراً دلالت بر نهی، اباحه و حتی وجوب پوشش کنیز می کند که پس از تحلیل های قرآنی، روایی و عقلی به عمل آمده، فرضیه تمایز پوشش کنیز و آزاد مردود دانسته می شود و روایات شیعی مربوط به حالت نماز کنیز و در شرایط تقیه ای به شمار می آید. کلیدواژگان: عفاف جنسی، حجاب، پوشش کنیز، پوشش نماز، ضرب کنیز.
۱۲.
کلیدواژه‌ها:
ذنب استغفار عصمت پیامبر (ص) معرفت فخررازی
عصمت یکی از مباحث مهم کلامی است که از دیرباز مورد توجه مفسران و قرآن پژوهان بوده است. یکی از مباحث مربوط به عصمتِ پیامبرگرامی اسلام(ص)، انتساب «ذنب و استغفار» به آن حضرت است که در آیات متعددی از قرآن ملاحظه می شود. این نوشتار درصدد است تا آراء آیت الله معرفت و فخر رازی، یکی به نمایندگی مکتب تفسیری امامیه و دیگری به نمایندگی مکتب تفسیری اشاعره را مقایسه و نقد کند. بررسی ها نشان می دهد، آیت الله معرفت عصمت را برای تمام دوران زندگی پیامبر اکرم(ص) ثابت می کند و «ذنب» را گناه اجتماعی و إستغفار پیامبر(ص) را نیاز ایشان به رشد و بالندگی و بهره مندی از امدادهای الهی می داند؛ امّا فخر رازی در تحلیل خود عصمت را به دوران بعد از نبوّت و ذنب را به پیش از نبوّت مربوط می شمارد. در این نوشتار مواردی چون گناه مؤمنین، ترک عملِ اولی و گناه صغیره جایز در پاسخ از وجوه محتمل بر شمرده شده است.
