۱.
کلیدواژه‌ها:
روایات تفسیری وثاقت خبری وثاقت مخبری اعتبار و حجیت سند
اعتبارسنجی احادیث، یکی از مباحث مهم در علم تفسیر است. به نظر می رسد بررسی تطبیقی دو رویکرد وثاقت خبری و وثاقت مخبری، فواید مهمی در زمینه اعتبارسنجی احادیث تفسیری داشته باشد. نوشتار حاضر، با بررسی دو رویکرد وثاقت مخبری و وثاقت خبری و ترجیح رویکرد وثاقت خبری بر اساس سه مبنای سندشناختی، متن شناختی و مصدرشناختی، سعی در تبیین تأثیر اتخاذ این دو رویکرد در نقش آفرینی احادیث در تفسیر قرآن کریم دارد. بر این اساس، با توجه به رجحان دیدگاه وثاقت خبری، شیوه کاربست مبانی سندشناختی، متن شناختی و مصدرشناختی را در تفسیر عرضه نموده است.
۲.
کلیدواژه‌ها:
آیه 5 سوره قصص فضای نزول مستضعفان وارثان زمین ائمه
مطالعه آیات قرآن با تکیه بر فضای نزول، پرده از پاره ای از حقایق پنهان آیات برمی دارد. در این مقاله آیه پنجم سوره قصص، مشهور به آیه وارثان زمین که می فرماید: *وَ نُریدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی اْلأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ*، با چنین رویکردی مطالعه شده است. این آیه، چنان که از سیاقش برمی آید، دلالت دارد بر این که اراده خداوند بر این قرار گرفت که بر بنی اسرائیل که تحت استضعاف فرعون بودند، منت نهد و آنان را پیشوایان و وارثان سرزمینی قرار دهد که از آن در کتاب مقدس به نام سرزمین موعود یاد شده است. در مقاله حاضر، سخن درباره این است که اگرچه سیاق آیه ناظر به بنی اسرائیلِ زمان حضرت موسی(ع) است، با عنایت به این که این آیه در دوران پیش از هجرت و متناسب با وضعیت و فضای تحت استضعاف واقع شدن مسلمانان توسط سران شرک نازل شده، بی گمان در حکم بشارتی بوده که ایشان نیز مانند بنی اسرائیل از ستم رهایی خواهند یافت و به پیشوایی و وراثت سرزمین نایل خواهند آمد. البته این آیه نیز متضمن یک قاعده کلی و گویای سنتی الهی است مبنی بر این که مردمان مستعضف در دوران های مختلف، به ویژه در آخرالزمان، سرانجام به پیشوایی و وراثت زمین نایل خواهند آمد.
۳.
کلیدواژه‌ها:
آیه 219 سوره شعراء تقلب در ساجدین موحد بودن اجداد پیامبر (ص) یکتاپرستی نیاکان پیامبر و اهل بیت (ع) تفاسیر فریقین
اندیشه وران شیعی و اغلب اهل سنت، بر اساس دلایل عقلی و نقلی، اجداد پیامبر گرامی اسلام را مؤمن دانسته اند. یکی از دلایل، آیه 219 سوره شعراء است که می فرماید: *وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ*. پژوهش پیشِ رو، با روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی آراء 114 تفسیر از فریقین، پرداخته و آ ن ها را در چهار دیدگاه، بازشناسانده است. دیدگاه نخست، مفاد آیه را انجام دادن رکوع و سجود پیامبر(ص) در نماز جماعت؛ و دیدگاه دوم آیه را اشاره به رؤیت اصحاب پشت سرِ خود، به هنگام نماز توسط پیامبر می داند. این دو دیدگاه، آیه را به دور از موضوع بحث دانسته اند. دیدگاه سوم، مراد از ساجدان را با استناد به روایات، اهل بیت(ع) شناسانده و دیدگاه چهارم نیز که رأی اغلب مفسرانِ فریقین است، با استنادِ به شواهد درون متنی هم چون دلالتِ واژگان و ترکیب جمله، و نیز شواهد برون متنی نظیر روایاتِ مورد اعتماد صحابیان و مفسران متقدم، معنای آیه را ناظر به انتقال نسلیِ پیامبر(ص) در اصلاب اجداد مؤمنِ اهلِ سجده، معرفی کرده است. بررسی نگارندگان، نشان می دهد که بر اساس شواهد و دلایل، استظهار موحد بودن اجداد پیامبر(ص) به عنوان معنای اظهر یا یکی از وجوه معنایی آیه بر اساس امکان حمل الفاظ بر بیش تر از معنای واحد، رواست و دیدگاه سوم نیز با آن هم سویی، تعاضد معنایی و توسعه مصداقی دارد. © محمدی آشنانی، ع؛ ناطق، الف؛ علوی مهر، ح. (1400).بررسی تحلیلی آراء قرآن پژوهان فریقین در دلالت آیه 219 سوره شعراء بر یکتاپرستی نیاکانِ پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)، دوفصل نامه پژوهش های تفسیر تطبیقی. 7 (13)، 81-59. Doi: 10.22091/PTT.2020.4669.1608
۴.
کلیدواژه‌ها:
بازگشت حضرت عیسی (ع) امام مهدی (عج) عصر ظهور اهل کتاب آیه 159 سوره نساء «لیؤمنن به» «قبل موته»
در برخی روایات مربوط به عصر ظهور امام مهدی(عج)، به بازگشت حضرت عیسی(ع) و یاری امام مهدی(عج) توسط ایشان اشاره شده است. در این باره سؤالی مطرح می شود مبنی بر این که آیا در قرآن کریم نیز سخنی از این موضوع به میان آمده است یا خیر؟ یکی از آیاتی که به بازگشت عیسی مسیح(ع) اشاره دارد، آیه 159 سوره نساء است که می فرماید: *وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ إِلاَّ لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَوْمَ الْقِیَامَهِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً*. در این مقاله، به بررسی و تحلیل تفاسیر فریقین درباره این آیه شریفه می پردازیم. البته در تفسیر این آیه، اختلافاتی بین مفسران شیعه و سنی وجود دارد که اساس این اختلافات به تفسیر ضمیر «هاء» در «موته» برمی گردد. تعدادی از مفسران اهل سنت، مرجع ضمیر «هاء» را اهل کتاب دانسته، معتقدند که یکایک اهل کتاب قبل از مرگ خود به حضرت عیسی(ع) ایمان می آورند؛ درحالی که مفسران شیعه، مرجع ضمیر مزبور را حضرت عیسی(ع) می دانند و معتقدند که آیه مزبور به بازگشت ایشان در دوران ظهور حضرت مهدی(عج) و روشن شدن حقایق برای اهل کتاب اشاره دارد. با نقد و بررسی ادله و شواهد هردو گروه، به این نتیجه می رسیم که مرجع ضمیر «هاء» حضرت عیسی(ع) می باشد و منظور، ایمان آوردن اهل کتاب، بعد از ظهور حضرت مهدی(عج) و قبل از مرگ حضرت عیسی(ع) است.
۵.
کلیدواژه‌ها:
عصمت وحی تفاسیر عقل گرا عقل گرایی برهان عقلی آیه 15 سوره یونس اثرگذاری بر وحی
از شبهات دیرین درباره سلامت وحی، تأثیرپذیری آن از حالات درونی پیامبر اکرم(ص) بوده است و مخالفان بر اساس این پندار نادرست، قرآن را آمیزه ای از سخن خدا و کلام بشری دانسته اند. این مقاله در پیِ اثبات عصمت پیامبر از تأثیرگذاری بر وحی و سلامت قرآن است. گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و پردازش اطلاعات به صورت تحلیل محتوا و تفسیر موضوعی روش مند تطبیقی است. پاسخ به این شبهه، با محوریت آیه 15 سوره یونس، در چهار تفسیر التبیان، المیزان، کشاف و فی ظلال القرآن از تفاسیر مهم شیعه و اهل سنت خواهد بود که دارای رویکرد عقل گرایانه هستند. این تفاسیر افزون بر استدلال به این آیه به عنوان یکی از ادله نقلیِ عصمت پیامبر از تاثیرگذاری بر قرآن، به پاره ای براهین عقلی نیز استناد کرده اند. ره آورد این پژوهش آن است که طبق نظر چهار تفسیر، عبارت آیه شریفه بر سلامت وحی دلالت دارد و پیامبر(ص)، از تأثیرگذاری بر وحی معصوم بوده و در قرآن هیچ گونه تغییر، تبدیل، تعویض، حذف یا اضافه ای صورت نگرفته است. براهین عقلی مورد نظر مفسران عبارتند از: «عدم مالکیت پیامبر»، «مالکیت الهی و سلب مالکیت از پیامبر»، «مدبریت، خالقیت و علم الهی»، «عدم قدرت پیامبر» و «توحّد قدرت» که برهان اخیر نسبت به دیگر براهین، محکم تر به نظر می رسد.
۶.
کلیدواژه‌ها:
بطن قرآن تفسیر بطنی عالمان بطون آیت الله معرفت علامه طباطبایی
ساله بطن، ازجمله مباحث چالشی در مورد قرآن است که مفسران تحلیل های مختلفی درباره آن داشته اند. آراء علامه طباطبایی وآیت الله معرفت نیز دراین باره، گاهی مختلف و گاهی متعارض هستند که پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی چگونگی و چرایی دیدگاه این دو مفسر معاصر شیعه، درباره بطن قرآن و ابعاد مرتبط با آن می پردازد. بر اساس نتایج پژوهش، اولاً هردو مفسر، بطن را صرفاً «معنا» دانسته اند اما در تفسیر، «مصداق» را نیز با عنوان «تأویل» و «جری» برای آن قائلند؛ بر اساس روایات، باید بطن را «معنا» و «مصداق» دانست. ثانیاً علامه، بطن را از سنخ مدلولات مطابقی الفاظ و آیت الله معرفت، آن را مدلول التزامی کلام می داند؛ اما نمونه های بطنی علامه، دارای دلالت التزامی است. ثالثاً علامه، گستره بطن را شامل همه آیات قرآن دانسته و آیت الله معرفت نیز با وجود درنظرنگرفتن بطن برای آیات الاحکام، در آثار بعدی به بیان بطن برای آن ها پرداخته و گستره آیاتِ دارای بطن را وسیع در نظر گرفته است. رابعاً، هردو اندیشه ور، دست یابی به باطن را منحصر به معصوم ندانسته، اما علامه راه کشف آن را از طریق تدبر ممکن می داند و آیت الله معرفت، از طریق تنقیح مناط و الغای خصوصیت و همگانی کردن آن.
۷.
کلیدواژه‌ها:
پیوستگی آیات تفسیر سیاق ولاتلقوا
بسیاری از تفسیرنویسان، عبارت *وَ لاَ تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَهِ* (بقره:195) را در ارتباط با آیات هم جوار دیده، عام بودن آن را باور نداشته و برداشت های مختلفی از آیه ارائه داده اند. برخی آیه را نهی از انفاق، تعدادی نهی از زیاده روی در انفاق، گروهی نهی از عدم انفاق، بعضی نهی از ترک جهاد، شماری نهی از انفاق در جهاد، جماعتی نهی از جهاد و غیره می دانند. تفاسیر یادشده به جهت ذوقی بودن سطح ارتباط، شخصی بودن برقراری ارتباط میان هر سطح، ناسازگاری با ظهور آیه و برداشت های ناروا از روایات به صورت جدی محل تامل و تردید قرار می گیرند؛ زیرا با توجه به استقلال بخش های مختلف سوره بقره، برداشت عام اهل بیت و فقه نویسان از آیه و نیز ابهام در دامنه ارتباط، این آیه مستقل از آیات هم جوار است. این پژوهش با مطالعه کتابخآن های و همراه با بررسی و سنجش نظریات مختلف در تفسیر آیه شکل گرفته و هدف آن نقد برداشت های مبتنی بر ارتباط آیه با آیات هم جوار و اثبات استقلال آیه از آیات هم جوار است.
۸.
کلیدواژه‌ها:
قرآن کریم هدایت علم علامه طباطبایی آیت الله جوادی آملی
تعیین تکلیف درباره «گستره معرفتی قرآن کریم»، یکی از مسائل بسیار مهم ایران معاصر است؛ زیرا طرف داران حکمرانی قرآنی، ابتدا باید تکلیف خود را با سه دیدگاه حداقلی، میانه و حداکثری مشخص کنند. در مقاله حاضر، دیدگاه دو قرآن پژوه برجسته با یک دیگر مقایسه شده است. به اعتقاد علامه طباطبایی، قرآن کریم کتاب «هدایت» است نه «علم»؛ لذا گستره معرفتی قرآن کریم را منحصر در امور پنجگانه «عقاید»، «اخلاق»، «احکام»، «قصص» و «مواعظ» می داند؛ اما آیت الله جوادی ضمن پذیرش «هدایت» به عنوان رسالت اصلی قرآن کریم، دایره هدایت را در امور پنجگانه مذکور منحصر ندانسته و معتقد است «همه علوم»، ازجمله «علوم طبیعی»، هریک به نوعی در هدایت بشر دخیل است؛ لذا گستره معرفتی قرآن کریم شامل همه علوم، از جمله علوم طبیعی نیز می شود. اما این که «چگونه می توان این همه علوم، به ویژه علوم طبیعی را با زیرشاخه های متنوعش از کتابی تک جلدی (قرآن کریم) استخراج کرد؟» پرسش مهمی است که با پاسخ آن آشنا خواهیم شد. در این مقاله دیدگاه آیت الله جوادی، برگزیده شده و علاوه بر توجیهات ایشان، نظریه مذکور در پرتو تئوری سیستم ها و احادیث تقویت گردیده است. این نوشتار برای گردآوری اطلاعات از روش کتابخانه ای، و برای دست یابی به پاسخ پرسش از روش تحلیل و تطبیق استفاده نموده است.
۹.
کلیدواژه‌ها:
سلیمان نسب ملکه سبا قرآن کریم عهد قدیم
داستان سلیمان(ع) و ملکه سبا، در قرآن کریم و عهد قدیم نقل شده و از قصه های قابل تعمق برای اندیشه وران است. از تطبیق این دو کتاب،استنتاج می گردد که هردو کتاب هدف غاییِ ملکه سبا را درک و دریافتِ حکمت سلیمان تلقی نموده اند و متعرض در تأیید وجود تاریخی حضرت سلیمان(ع) و پذیرش اصل داستان از حیث بنا نهادن روابط اجتماعی و انسانی، نسب، دانش و حکمت سلیمان(ع) و غیره شده اند؛ اما در حجم و نوع بیان بسیاری از ارکان این موضوع، همانند احضار تخت بلقیس، خبرآوردن هدهد، عبور بلقیس از آبگینه و غیره که در قرآن کریم با هدف تعلیم و تربیت نقل شده، در عهد قدیم بیان نشده اند؛ هم چنین در این دو کتاب، شیوه گزارش این گزاره ها در مسائلی چون: جایگاه (پادشاهی یا پیامبری)، عصمت سلیمان(ع) از آغاز تا فرجام سلطنت، برجسته سازی فرآیند دین دار شدن و ارتقای مقام ملکه سبا از بت پرستی به توحید و غیره، اختلافات مبنایی وجود دارد که اساسی ترین نکته افتراقی را در تفاوت رویکردها و اشارات تشریحی (هدایتی یا سرگرمی) در بیان این داستان باید دانست. از این رو، نشان دادن تطبیقی تفاوت ها و شباهت ها وتحلیل این دیدار از حیث روش، ساختار و محتوا با رویکردی توصیفی-تحلیلی، هدف اصلی و بدیع مقاله حاضر قلمداد می شود.
۱۰.
کلیدواژه‌ها:
فمینیسم فمینیسمت های مسلمان فرزندآوری باروری زنان سقط جنین آمنه ودود
فمینیست ها که خود را مطالبه گر حقوق زنان می دانند، همواره دیدگاه منفی نسبت به نقش حیاتی زایش زنان که استمرار نسل بشر وابسته به آن است داشته اند. اشاعه اندیشه های آنان، از عوامل اثرگذار در روند کاهش جمعیت است که جوامع بشری را تهدید می کند؛ درحالی که اسلام، تکثیر نسل را از مهم ترین کارکردهای خانواده، و نقش زنان را در تحقق این امر بی بدیل می داند. فمینیسم اسلامی، گرایشی جدید از جنبش فمینیسم است؛ ولی ازآن جا که در فرزندآوری موضعی متفاوت از سایر گرایش ها دارد، در این مقاله، پس از تبیین مواضع فمینیسم غربی، مستقلاً دیدگاه آنان (با تأکید بر برداشت های خانم ودود) در موضوع فرزندآوری بررسی شده است. نتایج پژوهش حاضر که به روش تحلیلی-تطبیقی سامان یافته، نشان می دهد که فمینیست های غربی اساساً با تشکیل خانواده مخالف بوده، دنبال ترویج عدم فرزندآوری هستند؛ درحالی که فمینیست های مسلمان، به تشکیل خانواده نظری مثبت داشته، با آوردن فرزند مخالفتی ندارند، ولی دیدگاهشان در چگونگی فرزندداری با آموزه های اصیل قرآن فاصله دارد. برداشت فمینیست های مسلمان از قرآن کریم، در مقایسه با آراء تفسیری مفسران، به دو بخش قابل تقسیم است؛ اگر آیات قرآن اهداف آنان را تأمین کند، هم سو با مفسران هستند، وگرنه با اصل قرار دادن پیش فرض های فمینیستی خود، برداشت های غیرروشمندی از قرآن دارند.
۱۱.
کلیدواژه‌ها:
سوره انعام «قَالَ هَذَا رَبِّی» (انعام:76) حضرت ابراهیم (ع) آیات مشکله قرآن توحید عصمت انبیا
در تفسیر عبارت «هَذَا رَبِّی» در آیات 76 تا 79 سوره انعام، اغلب مفسران حمل آن بر معنای ظاهری آیه را مجاز ندانسته و حضرت ابراهیم(ع) را به عنوان پیامبر الهی، منزه از آن می دانند که غیر خدا را پرستیده باشد. اما برخی مفسران، بیان این کلمات را به همان معنای ظاهر از حضرت دانسته، ولی آن را به دوران طفولیت ارجاع می دهند و در نتیجه ایشان را منزه از شرک می دانند. مفسران مخالف این نظر، تفاسیر متعددی در توضیح این آیات آورده اند که در هشت دسته قابل بررسی است: دسته اول، این آیات را به نوعی محاجه از طرف حضرت ابراهیم(ع) برای هدایت قومشان می دانند؛ دسته دوم حضرت ابراهیم(ع) را در ابتدای بلوغ و در حال استدلال برای یافتن خدایش می دانند؛ و دسته های سوم تا هشتم نیز به ذکر دلایلی دیگر پرداخته اند. اختلاف آراء مفسران و حتی مفسران معاصر، ضرورت این بررسی را نشان می دهد. این پژوهش ابتدا به استخراج و دسته بندی آراء موجود درباره این آیه پرداخته، سپس با ارزیابی دلایل هر رأی و بررسی ارتباط آیات، نشان می دهد رأی دسته اول به حقیقت نزدیک تر است و قابلیت دفاع بیش تری دارد. در این مقاله هم چنین به تأثیر بررسی ارتباط آیات در تشخیص رأی صحیح در تفسیر تطبیقی، توجه شده است.
۱۲.
کلیدواژه‌ها:
جسم انگاری خداوند فخررازی آلوسی تفسیر تطبیقی تأویل متن تفویض فهم
مقایسه کلی یا جزئی بین دو تفسیر، در زمره نقدهای پژوهشی قرآنی عصر حاضر به شمار می آید. با عنایت به این که تفسیر روح المعانی اثر آلوسی، مفسر معروف قرن سیزدهم را نسخه دوم تفسیر کبیر فخر رازی، متکلم بنام قرن ششم پنداشته اند، پژوهش حاضر تلاش کرده است تا با رویکردی توصیفی-تحلیلی، مساله جسم انگاری خداوند را از دیدگاه رازی و آلوسی مقایسه کند. این پژوهش، چنین نتیجه گرفته است که هردو مفسر، خداوند را از جسمیت منزه می دانند، با این تفاوت که رازی بر محال بودن آن تصریح کرده و برای اثبات دیدگاه خود، دلایل عقلی آورده است، ولی آلوسی منزه دانستن خداوند از تجسیم را به این دلیل پذیرفته که روش بسیاری از علمای برجسته اسلام است و به محال بودن آن هیچ گونه تصریح و یا اشاره ای ندارد. هم چنین رازی در موردِ آیات موهم تجسیم، به گونه ای بحث کرده که نشان دهنده برتری تأویل به سبک معتزله است، اما آلوسی مواردی را که در آیات به خداوند نسبت داده شده اند، می پذیرد ولی تعیین مراد از آن را به خداوند تفویض می کند؛ هرچند در مواردی نیز گرایش به تأویل دارد. هم چنین باید اشاره کرد که آلوسی در پاره ای موارد نیز دیدگاه مورد پسند رازی را نقد کرده است.
۱۳.
کلیدواژه‌ها:
اثم گناه ظاهرگناه باطن گناه آیه 120 انعام
قرآن با تعابیر گوناگونی از گناه یاد کرده که واژه «اثم»، یکی از پرکاربردترین تعابیر است. در آیه 120 سوره انعام، از دو قسم ظاهر و باطن «اثم» در عبارت *وَ ذَرُوا ظَاهِرَ الْإِثْمِ وَ بَاطِنَهُ* یاد شده است. مفسران در تفسیر آیه شریفه کم تر به این معنا توجه داشته و از مفهوم آیه دور شده اند؛ زیرا بیش تر مفسران، آن را به دو قسم گناهان ظاهری و گناهان باطنی معنا کرده اند. تحقیق حاضر، مفهوم ظاهر و باطن گناه را بررسی می کند که غالبا از آن غفلت شده؛ حال آن که روشن شدن مفهوم ظاهر و باطن گناه در رسیدن به مقصود آیه بسیار ضروری است. برای این منظور، به روش توصیفی-تحلیلی با مراجعه به تفاسیر، آراء مفسران در تفسیر ظاهر و باطن اثم با استناد به شواهد درون متنی و برون متنی آیه، از منابع تفسیری، ادبی، اخلاقی و عرفانی، مفهوم ظاهر و باطن اثم بررسی و نقد شده است. نتیجه حاصل از این تحقیق آن است که مقصود از ظاهر گناه، صورت آشکار آن است که با اعضا و جوارح انجام می شود و چهره باطن آن، اندیشه معصیت در دل و جان است که در ضمیر انسان رسوخ دارد. در نتیجه، آیه شریفهبه دو چهره از یک گناه توجه دارد نه به تقسیم گناه، به گناهان ظاهری و باطنی که در غالب تفاسیر دیده می شود.
