محمد بزرگ زاده

مقایسه کلی یا جزئی بین دو تفسیر، در زمره نقدهای پژوهشی قرآنی عصر حاضر به شمار می آید. با عنایت به این که تفسیر روح المعانی اثر آلوسی، مفسر معروف قرن سیزدهم را نسخه دوم تفسیر کبیر فخر رازی، متکلم بنام قرن ششم پنداشته اند، پژوهش حاضر تلاش کرده است تا با رویکردی توصیفی-تحلیلی، مساله جسم انگاری خداوند را از دیدگاه رازی و آلوسی  مقایسه کند. این پژوهش، چنین نتیجه گرفته است که هردو مفسر، خداوند را از جسمیت منزه می دانند، با این تفاوت که رازی بر محال بودن آن تصریح کرده و برای اثبات دیدگاه خود، دلایل عقلی آورده است، ولی آلوسی منزه دانستن خداوند از تجسیم را به این دلیل پذیرفته که روش بسیاری از علمای برجسته اسلام است و به محال بودن آن هیچ گونه تصریح و یا اشاره ای ندارد. هم چنین رازی در موردِ آیات موهم تجسیم، به گونه ای بحث کرده که نشان دهنده برتری تأویل به سبک معتزله است، اما آلوسی مواردی را که در آیات به خداوند نسبت داده شده اند، می پذیرد ولی تعیین مراد از آن را به خداوند تفویض می کند؛ هرچند در مواردی نیز گرایش به تأویل دارد. هم چنین باید اشاره کرد که آلوسی در پاره ای موارد نیز دیدگاه مورد پسند رازی را نقد کرده است.

تفسیر مفاتیح الغیب فخر رازی و روح المعانی آلوسی، از تفاسیر برجسته اهل سنت به شمار می روند. برخی پژوهشگران، تفسیر روح المعانی آلوسی را نسخه دوم تفسیر کبیر فخر رازی  به ویژه در مسائل کلامی دانسته اند. پژوهش حاضر به روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد تطبیقی، مسئله «کلام الهی» را از دیدگاه این دو اندیشمند ارزیابی نموده و دریافته است که هر دو مفسر، خداوند را متکلم، و کلام را دو نوع می دانند و علی رغم اشتراک در مبانی کلامی، تفاوت هایی در فهم و روش دارند. فخر رازی از دلایل عقلی در اثبات یا توجیه مدعیاتش بهره می گیرد؛ ولی آلوسی بیشتر سلوک علمای سلف را ترجیح می دهد. رازی «کلام» را دو گونه می داند: لفظی، که مرکب از حروف و اصوات و حادث است، و نفسی، که قائم به ذات الهی و قدیم است. آلوسی معنای مصدری کلام را سخن گفتن و حاصل آن را سخن معنا نموده است. وی معنای دوم را حقیقی دانسته و آن را به دو نوع لفظی و نفسی تقسیم کرده و هر دو را قدیم می داند. از نگاه آلوسی، کلام لفظی، تجلی کلام نفسی و مجرد است که خداوند آن را در صورت های خیالی و حسی ظاهر نموده است.

عبدالماجد دریابادی از مفسران سنی مذهب قرن چهاردهم و تفسیر او معروف به تفسیر ماجدی از تفاسیر مهم در شبه قاره هند است. دریابادی در قرن نوزدهم میلادی، زمانی که قرآن با شبهاتی جدید روبرو گردید به دفاع و شبهه زدایی از قرآن پرداخت. ازاین رو، تفسیری جدید مطابق با نیاز جامعه بشری در عصر خود به دو زبان اردو و انگلیسی، ارائه داد. درون مایه باارزش این تفسیر، تحقیق و معرفی این اثر ارزشمند را بایسته می سازد. نوشتار حاضر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، ضمن معرفی نویسنده و تبیین جایگاه و اهمیت این تفسیر، به ذکر پاره ای از ویژگی های آن پرداخته و چنین نتیجه می گیرد که تفسیر ماجدی از مهم ترین تفاسیر قرن 14 است که پاسخ به شبهات عصر، دوری از تفسیر به رأی، مطالعه تطبیقی قران با کتب پیشین، پاسخ مستدل به شبهات یهود و نصاری، برخورداری از نثری روان و روشن و... از برجسته ترین ویژگی های این تفسیر است.