۱.
کلیدواژه‌ها:
اصل برائت تفسیر اصولیان مفسران شیعه اهل تسنن
اثبات و بررسی ادله برائت- که یکی از بنیادی ترین اصل در نزد اصولیان شیعه است- اهمیت بسیاری دارد. برخی از اصولیان در اثبات اصل برائت به آیاتی از قرآن استناد کرده اند. در این مقاله سعی شده است، ابتدا مهم ترین آیات اصل برائت؛ مانند آیات 15 اسراء، 7 طلاق و 42 انفال را مطرح کند، سپس، نظرهای اصولیان و مفسران شیعه و اهل تسنن در کتب اصولی و تفسیری را با یکدیگر تطبیق دهد و شباهت ها و تفاوت ها را مشخص سازد. اصولیان درباره آیات مزبور دو دیدگاه دارند. براساس یک دیدگاه، آیات مزبور بر اصل برائت دلالت دارند و براساس دیدگاه دیگر، بر اصل برائت دلالت ندارند. در تفاسیر اهل سنت درخصوص آیه اول (اسراء: 15) بیشتر به تفاوت بین برائت شرعی و عقلی اشاره شده است و در تفاسیر امامیه نیز همانند دیدگاه اصولیان دو دیدگاه وجود دارد. مفسران شیعه و سنی، آیه دوم (طلاق: 7) را بر نفی تکلیف مالایطاق از طرف خداوند حمل کرده اند. برخی از ایشان به مصادیقی از تکلیف مالایطاق، همچون انفاق بیش از توان، معرفت بدون در اختیار بودن اسباب آن و... اشاره نموده اند. این نوع تفاسیر با تفسیر آیه به ممنوعیت هر نوع تکلیف مالایطاق منافات ندارند. بسیاری از مفسران هر دو مذهب آیه سوم (انفعال: 41) را با توجه به شأن نزول، آن تفسیر کرده اند. آیات اصولی در گذر زمان تغییرات و تحولاتی را پشت سر نهاده اند. ازآنجایی که مفسران شیعی و اهل سنت و نیز دانشمندان اصولی هر دو مذهب فقهی درباره آیات مورد نظر مشترکات زیادی دارند؛ بررسی تطبیقی آن آیات می تواند به همگرایی و نزدیکی دو علم اصول فقه و تفسیر کمک کند.
۲.
کلیدواژه‌ها:
کنایه تعریض شیخ طوسی زمخشری تفسیر تبیان تفسیر کشاف
یکی از پُررنگ ترین جلوه های هنری هر زبان، به کنایه سخن گفتن است؛ که نشانگر قدرت تعبیر گوینده و باعث اثربخشی سخن می باشد. قرآن کریم نیز به مثابه متنی اعجازآمیز و متناسب با اقتضائات زبان مخاطب، از تعابیر کنایی بهره گرفته است. باتوجه به اهمیت کنایه های قرآنی و نقش دیدگاه های بلاغی مفسران در فهم این کتاب آسمانی، تحقیقی در این زمینه شایسته و ضروری است. در پژوهش حاضر کوشش شده تا با مقایسه دو تفسیر مهم و معتبر جهان اسلام- تبیان و کشاف- نقش آرای بلاغی شیخ طوسی و زمخشری در باب کنایه و تعریض و اسلوبی که در بیان کنایه ها و تعریض های قرآنی برگزیده اند، و تأثیر آن در تفسیر آیات قرآن، تحلیل شود. حاصل این پژوهش که با روش توصیفی - تحلیلی انجام شده، گویای آن است که: شیخ طوسی و زمخشری به تفاوت میان کنایه و تعریض، تعابیر مختلف از مفهوم کنایه، توجه به بحث لزوم در کنایه و نقش سیاق در کشف معنای تعریضی پرداخته اند. زمخشری در برخی موارد متأثر از شیخ طوسی بوده است؛ اما در چگونگی تفسیر آیات صفات الهی که اراده معنای اصلی محال است و بیان اغراض کاربرد کنایه و تعریض، زمخشری بحث های مفصل تر و کامل تری دارد.
۳.
کلیدواژه‌ها:
تربیت قرآن کریم رفتار عصر نزول ربا فریقین
تأثیرگذاری قرآن بر فرهنگ زمانه و تغییر در رفتار مخاطبان عصر نزول، همواره از مسائل مهم و چالش برانگیز میان مفسران و دانشمندان علوم قرآنی است. این مسئله در پاره ای از موضوعات؛ مانند نهی از ربا و رباخواری جدی تر است؛ چراکه عده ای از سود و منافع آن بهرمند شده اند و دگرگونی آن به راحتی امکان پذیر نیست. مطالعه آیات کریمه و دیدگاه فریقین برای این تحقیق ضروری است. نتایج به دست آمده، نشان می دهد که شیوه تربیتی قرآن کریم مبتنی بر روش تدریجی، همراه با القای آرامش رفتاری به مخاطب است. در این روش، به صورت گام به گام به موضوعپرداخته و درنهایت، با دستورات تأکیدی، اوامر و نواهی به مخاطب ابلاغ می شود. موضوع نهی از «ربا» و «ربا خواری» نیز در همین قالب دیده شده و مراحل متعددی برای آن درنظر گرفته شده است. بر این اساس، قرآن کریم با روش تربیت تدریجی، موضوع را از«ایجاد قرابت ذهنی» آغاز می کند و تا «نهی نهایی» پیش می برد. بی تردید، شیوه تربیتی قرآن کریم در بسیاری موارد؛ از جمله در موضوع تحریم ربا و ربا خواری، منحصر به فرد بوده و تا آن زمان، رایج نبوده است.
۴.
کلیدواژه‌ها:
التبیان المحرر الوجیز کلمه دلالت معنایی تطبیق
زبان، همانند دیگر پدیده های انسانی با گذر زمان تغییر می کند. از میان اجزای گوناگون زبان، «واژه ها» بیش از دیگر اجزای آن از نظر دلالت معنایی، دستخوش تغییر می شوند. در تفسیر آیات قرآن، توجه مفسّر به این تغییرات می تواند معانی و مفاهیم درست تری از آیات را فراروی مخاطبان قرار دهد. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی و تطبیق آرای تفسیری شیخ طوسی و ابن عطیه به تحلیل نقش انواع تغییر در دلالت کلمه ها، در تفسیر التبیان و المحرّر الوجیز می پردازد. نتایج این پژوهش نشان می دهد که تخصیص، تعمیم و انتقال دلالت، اشکال مهم تغییر در دلالت کلمه های قرآن بوده که هر دو مفسّر به آن توجه داشته اند. شیخ طوسی بیشتر از ابن عطیه به این گونه مباحث پرداخته، به طوری که در بسیاری از موارد تحلیل های لغوی ابن عطیه متأثر از شیخ طوسی است. طوسی و ابن عطیه در بررسی مفردات قرآن، به نقش استعمال در تغییر دلالت کلمه ها و سیر تاریخی این تغییرات تا زمان نزول توجه داشته اند. استناد به قرآن و استشهاد به شعر و کلام عرب، ازجمله منابع تفسیری هردو مفسّر در بسیاری از تحلیل های لغوی به شمار می آید.
۵.
کلیدواژه‌ها:
بدحجابی پوشش شرعی حجاب تفسیر فریقین جرم انگاری
یکی از واجبات الهی که در شرع مقدس اسلام مورد تأکید قرار گرفته است، مسئله پوشش (حجاب) زن و مرد است؛ به گونه ای که چگونگی پوشش می تواند نماد حیا و عفت یا طهارت قلبی در انسان باشد. آیات و روایات بسیاری به اهمیت و وجوب پوشش شرعی برای مکلفین در برابر نامحرم اشاره دارند. باید پذیرفت مراعات یا عدم مراعات پوشش اسلامی، سهم بسزایی در سلامت یا انحطاط افراد جامعه اسلامی دارد. برخی با ترویج این شبهه که مسئله پوشش یا حجاب امری کاملاً شخصی و فردی است، از کارکرد دینی و اجتماعی حجاب در سلامت جامعه و یا تأثیر عدم رعایت حجاب و بدپوششی در ترویج مفاسد اخلاقی و ناهنجاری های اجتماعی غفلت کرده و معتقدند که حکومت نمی تواند برای مبارزه با بی حجابی از باب امر به معروف و نهی از منکر اقدام نماید؛ چراکه اساسا بدحجابی جرم نیست. پژوهش حاضر براساس مبانی قرآنی و روایی، مفهوم و حکم پوشش شرعی و مفهوم جرم در آیات را با مراجعه به نظر مفسران امامیه و اهل سنت به دست آورده است. همچنین، عنوان مجرمانه بودن بدحجابی و بی حجابی (عدم رعایت پوشش شرعی)را با بهره گیری از دیدگاه های مفسران و فقیهان و قاعده «لکل ذنب حد» تأکید و اثبات کرده است.
۶.
کلیدواژه‌ها:
تفسیر ساختاری وحدت موضوعی سور سوره شوری علامه طباطبایی سعید حوی سیدقطب
نظریه «تفسیر ساختاری»؛ به این معنا که میان آیات هر سوره از قرآن یکپارچگی، وحدت محتوایی و مضمونی وجود دارد، بر دو مبنای «توقیفی بودن چینش آیات» و «وحدت موضوعی سور»، استوار است و مانند هر نظریه دیگری مخالفان و موافقانی دارد. علامه طباطبایی مفسر بزرگ شیعه و سیدقطب و سعید حوی از مفسران بزرگ اهل سنت به این نظریه معتقد و بر مبانی آن پایبندند؛ به گونه ای که آثار این اعتقاد به وضوح در تفاسیر ایشان (المیزان، فی ظلال القرآن، ألاساس فی القرآن) مشهود است. این مقاله با هدف دفاع از این نظریه و با تکیه بر روش توصیفی _تحلیلی، به مقایسه تفسیر ساختاری سوره مبارکه شوری و موضوع محوری در نظر گرفته شده برای آن توسط این سه مفسر، پرداخته است. همچنین، این مقاله نتیجه می گیرد که در هر سه تفسیر با وجود اختلاف روش جزئی مفسران، موضوع وحی، به عنوان موضوع محوری سوره شوری معرفی شده است. که این امر به نوبه خود سهمی در اثبات ضابطه مند و غیرسلیقه ای بودن این شیوه از تفسیر را ایفا می کند.
۷.
کلیدواژه‌ها:
تفسیر تصویری معناشناسی ارتقاب سوره قمر صالح تفاسیر فریقین
مترجمان کلام وحی در ترجمه قرآن، برخی واژگان را معادل هم در نظرگرفته اند. گاهی نیز یک معنا را برای واژگانِ متفاوت به کار برده اند؛ درحالی که توجه به مفهوم دقیق واژگان، راهی برای حل معمای برخی آیات و روایات بوده، و با بهره گیری از ترجمه تصویری، می توان به معنایی فراتر از آنچه مفسران فریقین در آثار خویش بیان کرده اند، دست یافت.
واژه «ارتقاب»، در تفاسیر فریقین هم معنا با «انتظار» در نظر گرفته شده و ظرافت های معنایی آن نادیده انگاشته شده است.
در این تحقیق سعی شده تا با مقایسه نظریه های تفسیری شیعه و سنی، نقاط مغفول مانده در ترجمه مورد توجه قرار گیرد و با استفاده از روش تفسیر تصویری، با اتکا به خود قرآن و سیاق آیات ماجرای ناقه صالح در سوره قمر، به مفهوم شناسی این واژه پرداخته شود.
روش تفسیر تصویری در این پژوهش علاوه بر حفظ ساختار مفهومی و عدم تقابل و تناقض با مفهوم ارائه شده در کتب لغت شناسی، معنایی دقیق تر، راهگشاتر وکاربردی تر را در راستای برنامه های الهی قرآن برای واژه مورد نظر ارایه می دهد. در میان تفاسیر متقدم فریقین، زید بن علی، ابن عمر، ابن عباس، حسن بن أبی الحسن و أبو سعید خدری، و در رأس ایشان امام علی دقیق تر به موضوع «ارتقاب دخان» پرداخته اند.
۸.
کلیدواژه‌ها:
قوامون زنان آیه 34 سوره نساء تطور تفسیری
واژه «قوامون» در آیه 34 سوره نساء، یکی چالشی ترین واژگان قرآنی برشمرده می شود. در گذر تاریخ، درباره این واژه، آرای متعددی ازسوی مفسران بیان شده است. مقاله حاضر سیر تاریخی تطور آرای مفسران و عوامل پیدایش آن آرا از قرن اول هجری تاکنون بررسی گردیده است. نتایج این پژوهش حاکی است، ازآنجاکه در قرن های نخستین در فرهنگ مردم، مرد به عنوان جنس برتر و دارای امتیازات ویژه شناخته می شد، در بیشتر تفاسیر تا حدود قرن دوازدهم، لفظ «قوام» به معنای فضیلت، سلطه و حاکمیت مرد بر زن تعبیر و تفسیر شده و دلیل آن را برتری مرد بر زن در عقل و ایمان ازیک سو، و پرداختن مهر و نفقه مرد به زن ازسوی دیگر دانسته اند؛ اما از قرن دوازدهم به بعد، با افزایش نقش زن در جامعه از جهات اقتصادی، اجتماعی و علمی، واژه قوامون، معانی متنوعی چون کارگزاری، سرپرستی، مدیریت، حمایت، پاسداری، امر به معروف و نهی از منکر مرد نسبت به زن یافته است. تردیدی نیست که رشد علمی و فرهنگی و اجتماعی زنان در پیدایش این رویکرد تفسیری، بسیار تأثیرگذار بوده است.
۹.
کلیدواژه‌ها:
رکوع در قرآن آیه ولایت علی تفسیر تطبیقی ترتیب نزول
یکی از آیه‌های مهم در موضوع امامت که میان دو فرقه اهل‌تسنن و شیعه بحث‌ها و اختلاف‌های گسترده‌ای در تفسیر آن درگرفته، آیه 55 سوره مائده مشهور به آیه ولایت است. این آیه شریفه از زوایا و بخش‌های مختلف همچون شأن نزول، معنا و مقصود ولایت، مقصود از «الذین آمنوا»، علت جمع آمدن «الذین آمنوا» و... قابل بحث است. یکی از بخش‌های اساسی این آیه شریفه که نقش مهمی در فهم سایر بخش‌های آن دارد و اختلافات جدی‌‌ای میان فرق اسلامی درباره آن وجود دارد، بیان معنا و مقصود «رکوع» در آن است. در مقاله حاضر، به روش تطبیقی دیدگاه مفسران فریقین درباره معنای «رکوع» نقل و نقد شده است. نقد دیدگاه مفسران شیعه و اهل‌تسنن، بررسی موضوعی واژه رکوع در قرآن براساس سیر تاریخی و ترتیب نزول آیات، و پیرو آن ادعای اینکه «رکوع» در این آیه یک معنای تنزیلی دارد که همان رکوع ظاهری است و یک معنای باطنی دارد و آن خضوع است، در این مطالعه تطبیقی بررسی می‌شود.
۱۰.
کلیدواژه‌ها:
ابن عباس اهل بیت (ع) جامع البیان نورالثقلین روایات تفسیری مطابقت
عبدالله بن عباس، صحابی برجسته پیامبر و از سرآمدان تفسیر است. باتوجه به تصریح خود او به علم آموزی؛ به ویژه یادگیری تفسیر از حضرت علی، و همچنین اشاره عالمان به این مسئله به هنگام تبیین جایگاه وی در تفسیر، این مقاله با به کارگیری روش کتابخانه ای، تجزیه و تحلیل آماری متن و اسانید، به بررسی میزان مطابقت روایات تفسیری وی با روایات ائمه با تأکید بر جامع البیان طبری و نورالثقلین حویزی می پردازد. بررسی ها نشان می دهد در 80درصد روایات، مطابقت یا به نحو تطابق کامل و یا در قالب روابطی همچون عام و خاص، مطلق و مقید، مبین و مجمل وجود دارد. این تطابق در حوزه های مختلف، اعم از کلامی، فقهی و ادبی و در موضوع هایی همچون عدم رؤیت جسمانی خداوند، حلیت متعه و جواز مجاز و غیره، دیده می شود. در تحلیل سندی نیز روشن می شود که بیشتر این تطابق ها در طریق سعید بن جبیر، علی بن ابی طلحه، ضحاک بن مزاحم، عطاء و مجاهد وجود دارد. گفتنی است، در میان ائمه، بیش ترین تطابق روایات ابن عباس با روایات امام صادق است.
۱۱.
کلیدواژه‌ها:
تفسیر قرآن هرمنوتیک فلسفی پیش فهم عقل طهارت نفس
هرمنوتیک فلسفی به بررسی و تحلیل تفسیر متون می پردازد. خاستگاه این دانش که فلسفه غرب است، با نام فیلسوفانی مانند هیدگر و گادامر پیوند خورده است. در بین اندیشمندان مسلمان، بررسی فرایند تفسیر قرآن و تحلیل کم وکیف تأثیر پیش فهم ها و گرایش های مفسر در تفسیر او، سابقه ای دیرینه دارد. در عرصه دین پژوهی اسلامی معاصر نیز برخی نواندیشان با اقتباس از آموزه های هرمنوتیک فلسفی رایج در غرب و با رویکردی حداکثری، تأثیرپذیری معرفت دینی از معارف بشری را تئوریزه کرده اند. تأثیر برخی از پیش فرض ها به عنوان «مبانی تفسیر قرآن» مورد وفاق همگان است؛ اما آنچه در بین صاحب نظران این عرصه محل اختلاف می باشد، عبارت است از: تأثیر پیش فهم های فلسفی، کلامی، عرفانی، روان شناختی، سیاسی و ....، نیز تأثیر انتظارات و علائق مفسر در تفسیر قرآن. در این مقاله با روش توصیفی – تحلیلی، رویکردهای هرمنوتیک فلسفی در تفسیر قرآن را مورد تحلیل و بررسی تطبیقی قرار داده و با تقسیم این رویکردها به افراطی، تفریطی و اعتدالی به بررسی و نقد دو رویکرد اول پرداخته ایم. سپس، با تبیین و تثبیت رویکرد اعتدالی، عقلانیت و طهارت نفس را به عنوان شرایط لازم جهت استفاده از پیش فهم ها و گرایش ها معرفی کرده ایم.
۱۲.
کلیدواژه‌ها:
علم سنجی هم واژگانی هم استنادی آی اس آی
هدف اصلی این تحقیق معرفی شاخص های مهم علم سنجی؛ مثل هم استنادی و هم واژگانی و کاربرد این شاخص ها در تحلیل و مصورسازی رکوردهای علمی نمایه شده در پایگاه های استنادی است. این تحقیق با رویکرد علم سنجی انجام شده و تولیدهای علمی مرتبط با تفسیر در پایگاه وب آو ساینس به عنوان جامعه آماری قسمت دوم این تحقیق در نظر گرفته شده است. متخصصان علم اطلاعات با استفاده از فنون علم سنجی، تولیدهای علمی و نیز رکوردهای علمی نمایه شده در پایگاه های استنادی مختلف را مورد بررسی قرار داده و ضمن معرفی نویسندگان، کشورها، مؤسسه ها و سازمان های پرکار یک حوزه موضوعی و همچنین موضوعات اصلی و مجلات هسته، جهت مصورسازی تولیدهای علمی آن حوزه به ترسیم نقشه های علمی آن با استفاده از فنون مختلف علم سنجی از جمله هم استنادی و هم واژگانی می پردازند. تحلیل هم واژگانی با نشان دادن بسامد واژه ها، مهم ترین موضوع های پژوهشی یک حوزه را نشان می دهد. تحلیل هم استنادی نیز یکی از فنون پرکاربرد در تحلیل تولیدهای علمی است که برای ترسیم نقشه ساختار فکری یک حوزه پژوهشی به کار می رود
۱۳.
کلیدواژه‌ها:
اسطوره قرآن مفسران علوم جدید
قرآن، این نور پرفروغ هدایت بشری که در قالب کلام بر حضرت محمد نازل شده است، از اسلوب های مختلف محاوره رایج در بین عقلا؛ از جمله از زبان تمثیل و نماد برای تفهیم حقایق برتر به انسان ها استفاده کرده است. در قرآن و از نگاه مفسران فریقین، تقابل دیرینه جبهه حق و باطل، در اسلوب های گوناگون برای بشر بیان شده است. دراین میان، جبهه باطل مشرکان مکه، از واژه «اساطیر» حمل بر وقایع «مهمل» می کردند. در این مقاله، واژه های «اسطوره و اساطیر»، در یک تحقیق تطبیقی میان نظرات مفسران فریقین و دریافت های علوم جدید، مورد بررسی قرار گرفته است؛ بدین معنا که واژه مذکور در قرآن به عنوان اشتراک لفظی، کاملاً منطبق بر حیطه های علمی اسطوره است. حاصل آنکه منظور مشرکان از این واژه، داستان های دروغین و وهم آلود بوده و دانش های جدید، واژه «اسطوره» به عنوان حقایق و باورهای متافیزیکی انسان در اعصار پیش انگاشته شده است و کاربرد خاص خودش را دارد.
