تفسیر روح المعانی

اهل بیت عصمت و طهارت در تبیین و تفسیر آیات قرآن نقش به سزایی بر عهده داشته اند؛ علاوه بر شیعیان، مفسران اهل سنت نیز از این تفاسیر بهره جسته اند. آنان اغلب به فضایل و جایگاه اهل بیت (ع) در تفسیرشان اشاره داشته اند که خود حاکی از جایگاه والای اهل بیت (ع) در تفسیر می باشد؛ آنها چاره ای جز ذکر تعالیم اهل بیت (ع) در تفسیر و ذکر برجستگی هایشان ندارند. آلوسی از بزرگ مفسران اهل سنت در قرن سیزده می باشد که در تفسیر خود، (روح المعانی) به ذکر فضایل اهل بیت (ع) و والایی جایگاهشان، ذیل برخی آیات اشاره می کند. نوشته حاضر به روش توصیفی- تحلیلی با تتبع در تفسیر روح المعانی به بررسی فضایل اهل بیت (ع) در دوحوزه فضایل خاص و فضایل مشترک، می پردازد. البته در پاره ای از موارد آلوسی با دیدگاهی تردید آمیز به فضایل اهل بیت (ع) می نگرد.

پیامبر اکرم (ص) دارای شئون مختلفی است که یکی از این شئون، مرجعیت علمی است. بنابر متون متعددی، این مرجعیت پس از پیامبر اکرم (ص) به اهل بیت (ع) واگذار شد تا از هرگونه برداشت نادرست و نزاع علمی در میان مسلمانان پیشگیری شود. در مرجعیت علمی اهل بیت (ع) اختلاف بین مسلمانان واقع شده است. بدون تردید مرجعیت علمی آنان به ویژه در تبیین و تفسیر آیات مبهم و متشابه و بیان معارف و احکام که به روشنی و صراحت در قرآن کریم نیامده است، واضح است. بنابر گزارش های رسیده مرجعیت اهل بیت (ع) بعد از پیامبراکرم (ص) مورد قبول برخی از علمای اهل سنت قرار نگرفته است؛ از جمله آن افراد، آلوسی می باشد که در کتاب خود، به حدیث ثقلین و روایات موجود در مورد مرجعیت علمی اهل بیت (ع) اشاره کرده، امّا تصریح به مرجعیت نداشته است. این تحقیق از نوع کتابخانه ای و با بررسی منابع فریقین به روش توصیفی تحلیلی و با مبنا قرار دادن تفسیر روح المعانی به دنبال بررسی دیدگاه آلوسی درباره مرجعیت علمی اهل بیت (ع) است. یافته های پژوهش نشان میدهد که آلوسی مرجعیت امام علی (ع)، و همچنین تقدیم قول امامان بر دیگران را عملاً قبول کرده، امّا تصریح نکرده است.

آیات مشتمل بر اراده و مشیت الهی به سبب تفاوت ظاهری، دست مایه اختلافات کلامی شده است. مفسران اشعری این آیات را اثباتگر جبر دانسته اند. در مقابل، مفسران امامیه گستردگی اراده و مشیت الهی را نافی اختیار نمی دانند. آیت الله معرفت نیز در آثار خویش به بررسی این آیات پرداخته است. ایشان واژه «مشیت» را در قرآن اصطلاحی خاص و برخاسته از حکمت دانسته و بر مبنای همین دیدگاه بسیاری از آیات مشیت و اراده الهی را تفسیر نموده است. آلوسی، مفسر اشعری مسلک، نیز در بسیاری از آیات مربوط به مشیت از حکمت الهی و اختیار انسان سخن گفته است. این مقاله، جستاری تطبیقی میان دیدگاه ایشان با توجه به آثارشان و دیدگاه آلوسی برای دست یابی به نقاط تطابق و تفارق نگرش و رویکرد این دو مفسر پیرامون این آیات است و در ابعاد زبان شناسی، کلامی و روش تفسیری به تطبیق آراء تفسیری دو مفسر و نقد دیدگاه های آلوسی پرداخته است.