بلاغت کاربردی و نقد بلاغی

در این مقاله، تشبیهات مخزن الاسرار و مظهرالاسرار از نظر موضوعی، ارکان، ساختمان و شکل، بررسی و دسته بندی گردیده و پس از مقایسه تطبیقی تشبیهات دو شاعر، تحلیلی آماری از آنها ارائه شده است. یکی از اهداف این نگرش تحلیلی _ تطبیقی، بررسی آماری تشبیهات دو اثر و مشخص نمودن میزان ابتکار و تقلید گویندگان آنها است. از رهرو این بررسی و تطبیق دریافتیم، مخزن الاسرار با2254بیت،631 تشبیه و مظهرالاسرار با2990بیت،680 تشبیه دارد که نشان دهنده تراکم تشبیهات نظامی، تصویرگری و تشبیه سازتر بودن وی نسبت به عبدی بیگ است. در بحث از موضوعات، نگاهی گسترده از سوی دو شاعر وجود دارد؛ در میان موضوعات مشبّه، اوصاف انسانی و مفاهیم مجرد بیشترین نمود را دارد و در مشبّه به بسامد استفاده از اشیا بیشتر است. از نکات مهم دیگر، زاویه تشبیه، نو و کهنگی آنها است؛ هر دو شاعر برای رهایی از تکرار و کلیشه، در مواردی از تشبیهات، یکی از طرفین تشبیه را با استعاره یا یک ترکیب تشبیهی می آورند و تشبیهی خیال انگیز می آفرینند. از مجموع 631 تشبیه در مخزن الاسرار، 56 مورد و از مجموع 680 تشبیه مظهرالاسرار، 35 مورد نو و بدیع هستند. به عبارت دیگر، زاویه تشبیه در اشعار نظامی نسبت به اشعار عبدی بیگ بازتر است. از نظر ساختار شکلی، اگرچه دو شاعر از انواع مختلف تشبیه در شعر خود سود جسته اند؛ ولی غالب تشبیهات در این دو اثر از نوع بلیغ و مفروق است. همچنین گرایش دو شاعر به تشبیهات حسی به حسی و عقلی به حسی، تشبیهات گسترده و مفرد بیشتر است.

در دیوان خاقانی، شاعر تصویرگر قرن ششم، بخش زیادی از تصاویر صرفاً با بهره گیری از یک واژه خاص ساخته شده اند؛ به این معنی که خاقانی می تواند به یک واژه ساده، کارکردی هنری بدهد. واژه گنج که جایگاه ویژه ای در علوم غریبه و طلسمات و دفینه ها دارد یکی از همین واژه هاست. در تقسیم بندی شش گانه محمدرضا شفیعی کدکنی، نقد بلاغی با استفاده از شش بن مایه به تحلیل فلسفه شکل گیری تصاویر بلاغی می پردازد که عبارتند از: صنایع موسیقی ساز و معناآفرینی، مخاطب فریبی، به گزینی واژگانی و گستردگی معنایی، هنجارشکنی، پیوند با سنت و پیشینه فرهنگی و دینی و مباحث بیانی. به کارگیری روش های تحلیلی در نقد بلاغی براساس تصویرهای جزئی می تواند ضمن آشکارکردن نقاط مبهم تصاویر بلاغی ادبیات سنتی فارسی به توسیع فنون بلاغی در ادبیات بیانجامد. بررسی تصاویر بلاغی برساخته واژه گنج در شعر خاقانی مبتنی بر دسته بندی شش گانه شفیعی کدکنی نشان می دهد که تسلط شاعر بر پیشینه تاریخی و فرهنگی موجب این شده است که واژه گنج از یک واژه ساده سه حرفی به یک مؤلفه بلاغی با کارکرد هنری تبدیل شود. کلید واژه ها: نقد بلاغی، شفیعی کدکنی، گنج و علوم غریبه، تصویرگری های بلاغی خاقانی، دسته بندی شش گانه مبانی آرایه های ادبی.

یدالله رؤیایی در آثار نظری خود با دیدی انتقادی به تصویر در شعر سنتی می نگرد. از نظر او تصویر در شعر کلاسیک ایستا و راکد است و در مقابل تصویر حجم پویا و سیال. این مقاله ضمن نقد دیدگاه های گاه ناهمگون او در تصویر، مثال هایی که در آثار نظری او ذکر شده، مورد تحلیل قرار می دهد. همچنین با بررسی نمونه های مورد ادعای رؤیایی از تصویر حجم در شعر کلاسیک، نشان می دهد که آن تصاویر با زبان بلاغت کلاسیک قابل توضیح است و ابهام تصویر در بافت و با سنت ادبی رفع می شود، ازاین رو با نمونه های معاصر خود تمایز دارد. مدعای مقاله آن است که برای درک دقیق تصویر حجمی باید از بیانیه حجم فراتر رفت و تنها به تحلیل مجموعه اشعار رؤیایی پرداخت. در این پژوهش با روش استقرایی و مبتنی بر توصیف و تحلیل، تصاویر مجموعه لبریخته ها از نظر بیان ارتباط بین واقعیت و مظاهر واقعیت و فاصله یا اسپاسمان تحلیل شده است. نتایج نشان می دهد انواعی از جمله تصویر با ساخت کلاسیک، تصویر از طریق فضاسازی، تصویر خوشه ای، تصویر اسطوره گرا و تصویر نمادگرا در اشعار او به کار رفته است. ناگفته های تصویر، معانی ثانویه کلمات مرتبط با تصویر و نیز گستردگی تصویر در سطح فرم از عوامل پیچیدگی تصویر حجم است. اگر حجم صرفاً به معنای عدم همجواری باشد، تصاویر حجم بسیار است اما اگر ملاک بیان علت غایی باشد، بسیار کم. تصویر حجم، نسبی است یعنی ارتباط غیرمستقیم یا فاصله بین اجزای تصویر ذومراتب است.

یکی از مهم ترین عناصر هویت هر جامعه ای، فرهنگ و ادبیّات عامّه است. توسعه فناوری و ایجاد دهکده جهانی، در کنار منافع فراوان، باعث آسیب هایی نیز شده است. از جمله آن ها کم رنگ شدن ادبیّات عامّه و فرهنگ بومی مناطق و احتمال از بین رفتن آن ها است. هدف از پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل وضع موجود کاربرد ادبیّات عامّه در زندگی مردم ایران و واکاوی علل به حاشیه رفتن آن در دوره معاصر است. در این پژوهش با استفاده از نظریه داده بنیاد و از طریق مصاحبه، مقوله های مرتبط با کاربردی کردن و نقد بلاغی ادبیّات عامّه استخراج وتحلیل گردید. در نتیجه آن، 129 کد اولیه و 18 مقوله ظهور یافت. این مقوله ها در چارچوب کدگذاری محوری استراوس و کوربین ارائه گردید. پدیده محوری، به دلیل دغدغه مصاحبه شوندگان و تکرار آن، «عدم کاربرد ادبیّات عامّه در زندگی مردم» تعیین شد. از جمله علل کمرنگ شدن حضور ادبیّات در جامعه «غلبه جنبه منفی تکنولوژی»، «عدم احساس نیاز در جامعه»، «ضعف نظام آموزشی»، «عدم مخاطب شناسی» و «تعدد و ضعف نهادهای تصمیم گیر در حوزه فرهنگ» بود. راهبردهایی که در این باره اتخاذ شده بودند؛ گاهی مانند «نهادسازی» و «فرهنگ سازی» نتیجه مثبت داشته و گاهی مانند «حذف ادبیّات از کنکور» تآثیر منفی بر آن گذاشته اند. «فرهنگ منفعل رسانه های جمعی» و «عدم همکاری بین بخش های گوناگون» از جمله عوامل مداخله گری بودند که راهبردها را تحت تأثیر قرار داده بودند. زمینه پژوهش نیز عبارت است از: «شرایط اقتصادی»، «شرایط فرهنگی»، «ضعف قوانین» در این حوزه و «اهمیت ذهنی پایین ادبیّات در جامعه».

بررسی، تحلیل و کشف برجستگی های شعری شاعران منجر به لذت بیشتر از متن می گردد. نظامی گنجوی از جمله شاعرانی است که توانسته است با خلاقیت و نوآوری در انتخاب واژگان، معنایی ویژه در متن بیافریند و زیبایی حاصل از فهم آن را دوچندان سازد. از جمله این نوآوری ها می توان به تناسب دو محور جانشینی و هم نشینی با استفاده از کنایه و ایهام و تناسب اشاره کرد که شاعر عمل انتخاب از محور جانشینی را متناسب با به کارداشت واژگان بر روی محور هم نشینی به خوبی انجام می دهد. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی سعی شده است به بررسی این تناسب ها در دو منظومه شعری خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی پرداخته شود. یافته های تحقیق نشان می دهد که بین دو محور جانشینی و هم نشینی تناسب برقرار است و کشف یکی از برجستگی های شعری در یک محور منجر به کشف برجستگی دیگر در محور ادبی دیگری می گردد.

گفتمان طبیعتی اجتماعی دارد، و این مهم در نوشته های ژورنالیستی واجد ماهیتی متمایزتر است. مقاله حاضر به بررسی و تحلیل ساختارها و مؤلفه های گفتمان مدار و وجوه زبانی و بلاغی در نوشته های صدیقه دولت آبادی مندرج در نشریه زبان زنان (1298) پرداخته است تا نشان دهد جهان بینی، نیت های اجتماعی، رابطه متن و گفتمان قدرت از طریق زبان، گاه مستقیم و گاه تلویحی صورت می پذیرد. روزنامه نگاری در ایران دوران مشروطه با بهره گیری از امکانات متعدد زبان توفیق یافت تا مسیر آگاهی و تجدد را در جامعه ایرانِ استبدادزده فراهم سازد. طیف وسیعی از نوشته های دولت آبادی، به موضوعات مربوط به زنان با محوریت برپایی دبستان برای دختران، مطالبه حقوق اجتماعی زنان، و انتقادات سیاسی تعلق دارد. مقالات او در این نشریه به دلیل اهمیت تاریخی آن در طرح این مطالب در دوره مشروطه و پس از آن قابل بررسی است دولت آبادی با گفتمانی ستیزنده و انتقادی و فراخوانی زنان به کنش اجتماعی، گفتمان تازه ای را در تاریخ اجتماعی زنان ایجاد کرد و گفتمان حاکم را به تغییرات اجتماعی ملزم ساخت. این مزیت مرهون قلمی است که از امکانات اندیشگی و ادبی(بلاغی) به فراخور مطالب سود جسته است. گفتمان انقلابی دولت آبادی در سال های آخر انتشار نشریه در گردشی گفتمانی در مسیر تایید گفتمان قدرت قرار گرفت. این گفتمان در سطح زبانی و بلاغی با جملات کامل و کوتاه، گاهی پرسشی و تاکید بر سره نویسی، با هدف آگاهی بخشی و کسب اعتبار اجتماعی بیان شده است.

اشعار خاقانی به سبب اشتمال بر اصطلاحات علوم مختلف ، تلمیحات، استعارات و کنایات متعدد، غریب و گاه چند لایه ، دشوار و دیریاب است و در اغلب موارد نیاز است که خواننده برای دریافت معنا و ظرایف بلاغی شعر، بر موارد مذکور احاطه داشته باشد. گوهرشناسی و طب از جمله علومی است که وی در خلق بسیاری از مضامین شعری خود بدان نظر داشته است . از این رو پژوهش حاضر با توجه به نقش پررنگ گوهرها و خواص آنها در ایجاد صور خیال و آرایش کلام خاقانی به روش تحلیل محتوای کمی و کیفی به بررسی کارکرد بیانی و بدیعی این سنگ های گران بها در اشعار این شاعر پرداخته است . در بررسی کمی ، ضمن طبقه بندی و ارائه تشبیهات و استعارات طرح شده حول گوهرهای پربسامد، مشخص شد که سنگ های سرخ و به طور خاص، لعل، پرتکرارترین سنگ ها در شعر خاقانی است و به سبب قابلیت در تصویرسازی از لب معشوق و می در غنا و نیز اشک و خون در رثا و البته کوتاهی واژه، بیشترین تشبیهات و استعارات را دارد. در بخش کیفی نیز ساخت تشبیهات و استعارات چند لایه با وجه شبه رنگ و سایر خواص گوهرشناختی و طبی مورد بررسی قرار گرفت . همچنین به خلق آرایه های هنرمندانه ای چون جناس مرکب ، ایهام تبادر و انواع مختلفی از تلمیح با استفاده از نام جواهرات اشاره شد.

با پیشرفت های زبان شناسی و نقد ادبی زبان، امروزه آگاهانه تر می توان به تحلیل و بررسی آثار، بویژه آثار ماندگار ادبی پرداخت تا بدین وسیله به راز جاودانگی این آفریده های غنی پی برد. ﻧﻘﺪ ﺑﻼﻏی از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻘﺪﻫﺎی ﺗﭙﻨﺪه و ﭘﻮیﺎیی اﺳﺖ کﻪ درابیات ﻓﺎرﺳی وﺟﻮد دارد و در ﺳﺎیه ایﻦ اﺑﺰار ﻣﻬﻢ، ﻣیﺗﻮان ﺑﺮ ﻣﺒﺎﺣﺚ و ﻧﻬﻔﺘﻪ ﻫﺎی دروﻧیِ تفکر ﺷﺎﻋﺮ و ﻧﻮیﺴﻨﺪه ره یﺎﻓﺖ. بررسی ادبیت هر متن و ﺷﻨﺎﺧﺖ آن ﺑیﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﺑﻼﻏﺖ ﺷﻌﺮی ﻧﻤﺎیﺎن ﻣیﮔﺮدد و ﺑﺎ کﻤک ﻫﻤیﻦ ﻧﻘﺪ اﺳﺖ کﻪ ﻣیﺗﻮان ﺑیﻦ اﺛﺮی ﺑﺎ اﺛﺮ دیﮕﺮ ﺗﻤیﺰ ﻧﻬﺎد. بررسی اغراض ثانوی جملات، خصوصاً جملات انشایی، از مباحث مهم علم معانی است. در این میان، استفهام بلاغی از تأثیرگذارترین انواع این ترفند هنری به شمار می رود. در واقع، استفهام های بلاغی و اغراض ثانوی آن ها به عنوان شگرد و شیوه ای هنری شایسته بررسی و در خور تحقیق هستند. در این پژوهش باروش تحلیلی ،توصیفی ،ابتدا به بررسی ساختار جملات پرسشی در هجویات سه شاعر مورد نظر دوره مشروطه و سپس به بسامد ادوات پرسشی در اشعار ایشان پرداخته ایم و در پایان به کارکرد معانی ثانوی جملات پرسشی و دسته بندی آن ها با کمک جدول، بسامد هر ادات پرسش و کارکرد بلاغی را در اشعار سه شاعر مزبور نشان داده ایم. مساله ی اصلی این پژوهش کشف ر موز پنهانی بلاغی در جملات استفهامی هجویات عصر مشروطه است. نتایج تحقیق نشان می دهد افزونی کارکرد بلاغی تمسخر، توبیخ و تحقیر در هجویات عصر مشروطه نشان دهنده نوعی تسویه حساب شخصی با مخاطب است که همسو با ویژگی ذاتی هجو است.

نظریه ی استعاره ی مفهومی رویکردی نوین به مبحث استعاره است که به وسیله ی آن شیوه های بازنمایی مفاهیم انتزاعی در متون ادبی و زبان خودکار مورد بررسی قرار می گیرد. این پژوهش بر پایه ی نظریه ی مذکور بنا شده است. روش آن توصیفی-تحلیلی است و سعی دارد شیوه های بازنمایی مفاهیم انتزاعی زندگی و مرگ را در اشعار یدالله بهزاد مورد واکاوی و تحلیل قرار دهد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که یدالله بهزاد برای عینی سازی مفاهیم انتزاعی«مرگ و زندگی»از حوزه های مبدا متنوعی استفاده کرده است. انسان انگاری، حیوان انگاری، شیء پنداری، عاملیت و عناصر طبیعی از جمله حوزه های مبدا به کاررفته در راستای عینی سازی مفاهیم«مرگ و زندگی»هستند. در این میان حوزه های زندگی نسبت به مرگ از فراوانی بیشتری برخوردار است که این می تواند نشان دهنده ی گرفتارشدن شاعر در دام مسائل و مشکلات زندگی باشد. در پایان باید گفت که یدالله بهزاد با یک نگاه ابزاری«زندگی و مرگ»را برانداز کرده است؛ چراکه هر زمان این دو مقوله در راستای رسیدن به اهداف دلش هستند آن ها را دوست می دارد و هروقت که در تقابل با آرزوهایش قرار می گیرند به نکوهش آن ها برمی خیزد. 

تلمیح را اشاره به داستان، قصه، مثل، شعر، آیه یا حدیثی، بدون تفصیل و تصریح دانسته اند؛ که سبب غنای معنوی و عاطفی و نیز خیال انگیزی و اثرگذاری سخن می شود. رویکرد شاعران به تلمیح، چه از نظر موضوع، چه از حیث منبع و چه ازجهت نوع پردازش و طرح آن یکسان نیست. بررسی نوع نگاه شاعران و نویسندگان به تلمیح، بویژه واکاوی گونه های تلمیح و شیوه ها و شگردهای توسعه معنایی و ساختاری تلمیحات در آثار آنان، نکات ارزنده ای را در سبک، ساختار و محتوای آثارشان روشن می کند. قیصر امین پور یکی از شاعران موفق نوغزل پرداز است که در تلمیحاتش -هرچند مشترکات و مشابهت هایی با دیگران دارد- ویژگی های تازه ای دیده می شود. در مقاله حاضر، ضمن پرداختن به تلمیحات مندرج در نوغزل های قیصر، با روش تحلیلی-توصیفی، شیوه ها و شگردهای آشنایی زدایی از تلمیحات و ساخت آنها نیز بررسی شده است. نتایج نشان می دهد که در نوغزل های قیصر، با اینکه به نظر می رسد عمده تلمیحات در محور افقی متوقف مانده اند، امّا بسیاری از آنها در محور عمودی متحول شده و حتی در مواردی، به سطح تلمیح ساختاری رسیده اند. در این موارد، تلمیح در سراسر سروده یا دست کم تا چند بیت گسترش یافته است. امین پور بیشتر ترجیح می دهد با استفاده از تناسب های ایهام زا و ابهام آفرین، ساختی محکم و درخور بیافریند. از نظر محتوایی، تلمیحات دینی غیر ایرانی بیش از دیگر گونه های تلمیح، ذهن و روان او را درگیر کرده است و پس از آن، تلمیحات ادبی بسامد بیشتری دارند. در نوغزل های امین پور از گونه غیر ایرانیِ تلمیحات اسطوره ای، تاریخی و عرفانی استفاده نشده است.