نهی از منکر

یکی از مهم ترین واجبات اسلامی که به شدّت در منابع نقلی مورد تأکید قرار گرفته است فریضه «امر به معروف و نهی از منکر» است. اصل هشتم قانون اساسی برای این مسؤولیّت اجتماعی سه سطح ترسیم کرده است: امر به معروف مردم توسّط مردم، امر به معروف مردم توسّط دولت، امر به معروف دولت توسّط مردم. در متون فقهی صرفاً به سطح نخست پرداخته شده و از تبیین اهمیّت سطوح دیگر و کیفیّت اجرایی کردن آنها غفلت شده است. از آنجا که سطح سوم امر به معروف و نهی از منکر از اهمیّت و حساسیّت بالاتری نسبت به دو سطح دیگر برخوردار است و هیچ پژوهشی در راستای کیفیّت اجرایی کردن آن انجام نشده است، لذا این پژوهش به منظور پُر کردن این خلأ علمی و پژوهشی انجام شده است. در این تحقیق با روشی توصیفی- تحلیلی به این نتیجه دست یافته ایم که در راستای تحقّق سطح سوم امر به معروف و نهی از منکر، اجرای چهار مرحله ضروری است؛ آن چهار مرحله به ترتیب اولویّت عبارتند از: 1- نصیحت و خیرخواهی؛  2- انتقاد و اعتراض؛ 3- گزارش دهی و افشاگری؛ 4- برخورد قهری از مجاری قانونی و پرهیز از اخلال در نظم و امنیّت عمومی.

«امر به معروف» و «نهی از منکر» در شریعت اسلام یک وظیفه شرعی برای مردم است. قانونگذار جمهوری اسلامی ایران نیز به واسطه جایگاه این امر مهم در تعالی نظام اجتماعی، در سال 1394 اقدام به تصویب قانون «حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر» نموده است. این مقاله با رویکرد تحلیلی ارائه می گردد، به بیان ابهامات و چالش های قانون مذکور پرداخته است. یافته های تحقیق حاکی از آن است که اگرچه هدف قانونگذار از این قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر بوده، اما در این مسیر علاوه بر بحث حمایتی، مباحث و مقدماتی را مطرح نموده که موجب ابهامات فراوان حقوقی شده است. این پژوهش کوشیده است ضمن بیان و تحلیل ابهامات موجود، در جهت حل آنها گام مؤثری بردارد.

یکی از فروعات فقهی باب امر به معروف و نهی از منکر، حکم تکلیفی امر به مستحبات و نهی از مکروهات است. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و با بهره از منابع إسنادی در پی آن است که به بازخوانی حکم پیش گفته بپردازد. برای دست یافتن به این هدف، در گام نخست، دلایل دیدگاه مشهور بر استحباب حکم امر به مستحبات ونهی از مکروهات در پنج رده ذیل افراز شده اند: اجماع، روایات، قاعده تبعیت، استعمال صیغه امر در دو معنا در زمان واحد و حمل واژه معروف به اعمال واجب. ارزیابی ها نشان می دهد که اجماع ادعایی قابل تحصیل از سخن قدماء نبوده و استظهار از روایات نیز به دلیل استفاده رجحان از آنها قابل استناد برای حکم استحباب نیست. قاعده تبعیت نیز قاعده ای عمومی در سپهر اعتباریات شمرده نمی شود. کاربست همزمان صیغه امر در دو معنا و نیز انحصار معنای معروف در واجبات نیز مخالف با قواعد دانش اصول و دانش لغت خواهد بود. در گام بعدی، دلایل قابل استناد برای حکم به وجوب این فریضه به شکل ذیل تبیین شده است: عمومات رهنمون بر حکم امر به معروف، حکم عقل بر لزوم تحقق یافتن امر مولا، حکمت امر به معروف و تحقق عناوین عارضی. در صورت باور به استحباب امر به مندوبات نیز، بر اساس تحقق عناوین عارضی، مواردی چون جنبه مقدمی داشتن برای سایر واجبات و وابستگی صیانت از نظام اسلامی به انجام مستحبات، می توان امر به آنها را واجب دانست. در این روند به نظرات آیه الله شیخ محمد یعقوبی توجهی ویژه شده است.

هدف اصلی این پژوهش تعیین اثربخشی مهارت های تفکر انتقادی در تبیین امر به معروف و نهی از منکر در دانش آموزان دوره دوم متوسطه گیلان بود. جامعه آماری، کلیه دانش آموزان متوسطه، با فراوانی 1626 کلاس دخترانه و 1678 کلاس پسرانه بود. روش نمونه گیری از نوع احتمالی به صورت خوشه ای چندمرحله ای بود. نمونه آماری به حجم 262 نفر شامل 12 کلاس (6 کلاس تیمار و 6 کلاس کنترل) بود که از میان دانش آموزان پایه دهم به تصادف گزینش شدند. روش تحقیق از نوع آزمایشی با ابزار پرسش نامه مهارت های تفکر انتقادی (تست گلیزر واتسون) برای پیش آزمون انجام شد. یک هفته بعد از آموزش مهارت های تفکر انتقادی به گروه تیمار، از هر دو گروه، پس آزمون به عمل آمد. محتوای پس آزمون غیرمستقیم در باره امر به معروف و نهی از منکر بود. برای تحلیل، از آمار توصیفی و استنباطی پارامتریک مطابق با نوع سؤال و فرضیه استفاده شد. یافته ها نشان داد؛ آموزش مهارت های تفکر انتقادی برای افزایش توان تبیین دانش آموزان در امر به معروف و نهی از منکر مؤثر است.

روایتی معتبر و اصیل از تاریخ عاشورا از قول کسانی که هم عصر یا نزدیک به آن زمان بوده اند، همواره ذهن علاقه مندان و پژوهشگران تاریخ را به خود مشغول کرده است. با توجه به خطبه ها و نامه های آن حضرت، می توان این نکته را دریافت که برخلاف عقیده برخی، حرکت ایشان نه سرّ باطنی داشت تا عموم مردم از درک آن عاجز باشند و نه برای شهادت طلبی بوده است؛ بلکه ایشان برای احیای بزرگ ترین معروف که همان خلافت اهل بیت بود و برای مبارزه با بزرگ ترین منکر که حکومت افرادی چون یزید بود، قیام خود را شروع کردند. قطعاً اگر کوفیان به عهد خود پایبند می ماندند، قیام امام حسین(ع) منجر به تشکیل حکومت می شد. با توجه به شرایط حاکم بر جامعه سنت های اسلامی به شدت دگرگون شده بود و سکوت و مبارزه پنهانی فایده ای نداشت، چه مردم کوفه از ایشان دعوت می کردند و چه نمی کردند، حضرت با یزید بیعت نمی کرد و این عدم بیعت قطعاً مورد رضایت حکومت یزید نبود؛ لذا راهی غیر از بیعت یا شهادت وجود نداشت.

یکی از شروطی که در باب امربه معروف و نهی از منکر نسبت به شخص «مأمور» و «منهی» مطرح شده، شرط «تکلیف» است؛ بدین معنی که آیا کسی که به او امر می شود یا مورد نهی قرار می گیرد، باید به سن بلوغ شرعی رسیده باشد یا خیر؟ پنج نظریه در این خصوص وجود دارد که در این میان، امام خمینی با ارائه تفصیلی نو در مسئله معتقد است هرچند غیر مکلف در امور مهم - که شارع هرگز راضی به انجام یا ترک آن از سوی احدی نیست - امرونهی می شود؛ اما این امرونهی از باب امربه معروف و نهی از منکر نیست، بلکه به دلیل اهتمام ویژه شارع نسبت به ترک یا انجام موارد یادشده است. این مقاله پس از جمع آوری دیدگاه های موجود و راستی آزمایی ادلّه آن ها با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به این یافته ها دست می یابد که اولاً «تکلیف» در مأمور و منهی شرط است. ثانیاً ادلّه ای که مبنی بر الزام غیر بالغ به انجام یا ترک کاری واردشده، در برخی از موارد صرفاً جنبه تأدیبی و تربیتی (نه الزام فقهی) داشته و در برخی دیگر از موارد، مربوط به ضایع ساختن حق الناس است که در این موارد، کودک منع می شود.

امنیت اجتماعی یکی از اساسیترین نیازهای فرد و جامعه است و فقدان آن پیامدهای ناگواری بر سلامت اجتماعی دارد که در ساختار ادیان الهی بویژه دین اسلام به عنوان یکی از دو نعمت غیرقابل مشاهده تعبیر شده است. لذا برای تقویت این عامل باید مجموعه ای از دستورات دینی همراه با قوانین اخلاقی و اجتماعی به کار گرفته شود. یکی از این قوانین مذهبی، فریضه امر به معروف و نهی از منکر است که در این پژوهش، تاثیر آن بر امنیت اجتماعی مورد مطالعه قرار گرفته است. این مطالعه از نظر هدف کاربردی، از نظر گرداوری یک مطالعه آمیخته و از نظر نوع روش توصیفی است. جامعه آماری تحقیق در بخش کیفی کلیه اسناد و مدارک مرتبط با موضوع تحقیق و جامعه آماری بخش کمی با در نظر گرفتن متولیان و دست اندرکاران حوزه امر به معروف و نهی از منکر 120 نفر برآورد شد که جامعه نمونه با استفاده از فرمول کوکران تعداد 91 نفر تعیین گردید. داده های کیفی با روش تحلیل محتوا و داده های بدست آمده از طریق پرسشنامه با استفاده از آمارهای توصیفی و استنباطی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. بر اساس نتایج تحقیق امنیت اجتماعی از دو بعد ارزش ها و هنجارهای اجتماعی و همچنین هویت اجتماعی تشکیل شده است که خروجی آزمون های آماری نشان داد، امر به معروف و نهی از منکر بر هر یک از این دو بعد تاثیرگذار است.

پژوهش حاضر با هدف بررسی جایگاه عقلانیت در نظریه های فیلسوفان و تبیین مصادیق آسیب و سلامت در حوزه امر به معروف و نهی از منکر از این منظر انجام شد. این پژوهش از جمله پژوهش های کیفی است و با استفاده از روش گرندد تئوری با رویکرد تطبیقی تحلیلی انجام پذیرفت. حوزه پژوهش شامل تمامی اسناد علمی در حوزه فلسفه و دین بود که نظرات فلاسفه در حوزه عقلانیت و مفاهیم مرتبط با فریضه دینی امر به معروف و نهی از منکر در آنها قابل استخراج بود. ابزار گرداوری اطلاعات شامل فیش برداری مرتبط با مفهوم عقلانیت و امر به معروف و نهی از منکر بود. در مرحله نخست از متون مرتبط با موضوع، جملات مرتبط با هدف اصلی پژوهش انتخاب و کدگذاری شدند. مفهوم عقلانیت در 340 کد از دیدگاه 93 فیلسوف و اندیشمند تدوین گردید. در مرحله دوم از میان این کدهای باز، محقق 153 کد انتخابی را با عنوان «عقل، عاقل و عاقلانه» برگزید. در مرحله سوم مقوله های انتخابی مفهوم امر به معروف و نهی از منکر با کدهای انتخابی مرحله دوم مورد مطالعه و تطبیق قرار گرفتند و بر اساس همسویی و ناهمسویی با نظرات فلاسفه در جدول طبقه بندی گردیدند. برای تجزیه و تحلیل داده ها از روش پیشنهادی استراوس و کوربین استفاده گردید. نتایج نشان داد مفاهیم امر به معروف و نهی از منکر از جمله کفایت تشخیص عقلی، امر و نهی کردن، وظیفه حاکمیت، احساس مسئولیت، وظیفه انسانی، تغییر و پیشرفت، وجوب شرعی، خیر بشریت، حفظ امنیت، تعامل مردم و دولت، ساختار دولتی، پیروی از قانون و ... با نظرات فیلسوفان همسویی داشته و آنها را عقلانی تشخیص داده اند. همچنین مفهوم امر به معروف و نهی از منکر در چهار مقوله قانون، دین، سیاست و پیشرفت آسیب شناسی شد. فروکاهی، تفکیک جنسیتی و امتیازی کردن از جمله آسیب ها بودند.

بر اساس آموزه های دینی و قوانین رایج در مجامع حقوقی بین المللی، آزادی اجتماعی یکی از مهم ترین حقوق بشری به شمار می رود و مورد توجه و بررسی گسترده اندیشمندان قرار گرفته است. اما هماهنگی میان فریضه امر به معروف و نهی از منکر با آزادی اجتماعی، از جمله موضوعات چالش برانگیز دهه های اخیر بوده است. به گواه شواهد معتبر، یکی از دقیق ترین و کارآمدترین تحلیل هایی که به اثبات این هماهنگی پرداخته است، تحلیل های مقام معظم رهبری در سخنان و نوشته های حکیمانه ایشان است. این مقاله که به روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از داده های کتابخانه ای تدوین شده، در پی پاسخ به این پرسش است: بر اساس اندیشه قرآنی امام خامنه ای، دلایل وجود هماهنگی میان امر به معروف و نهی از منکر و آزادی اجتماعی چیست؟ مهم ترین نتیجه این پژوهش این است که اسلام حامی آزادی فردی و اجتماعی است؛ به این معنا که انسان در حوزه هایی مانند خوراک، پوشاک، مسکن، رفتار، منش، بیان و عقیده از آزادی برخوردار است. اما این آزادی، مطلق و بی قید و شرط نیست؛ بلکه به دلیل مصالحی، به اموری کارآمد مقید شده است. طبیعتاً عوامل متعددی در تحقق و تأمین این آزادی نقش دارند که امر به معروف و نهی از منکر از جمله آن ها به شمار می آیند. از این رو، بین این دو فریضه مهم و مفهوم والای آزادی اجتماعی ارتباطی تنگاتنگ وجود دارد؛ زیرا تأمین امنیت روانی افراد جامعه، گسترش احساس مسئولیت پذیری اجتماعی، و جلوگیری از رواج گناه و فساد، وابسته به عملیاتی شدن فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر در عرصه اجتماعی است.

یکی از آموزه های اسلامی، حفظ حجاب اجتماعی است. با این حال در جوامع اسلامی، مواردی را می توان دید که زنان مسلمان، نسبت به حفظ حجاب، پایبندی مناسبی ندارند. در سوی مقابل بنا بر ادله فراگیر برپایی فریضه امر به معروف و نهی از منکر، الزام آنها به حفظ حجاب، بایسته خواهد بود. اما این انگاره وجود دارد که اگر نهی شوندگان، نهی ناپذیر باشند، این فریضه واجب نخواهد بود. برای اثبات این انگاره به روایتی استناد شده که فرازی از آن چنین است: «إِذَا نُهُوا لَا یَنْتَهُونَ». این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و با بهره از منابع إسنادی در پی اعتبارسنجی انگاره پیش گفته است. استناد به روایت برای اثبات عدم لزوم نهی از منکر، به دو شکل متصور خواهد بود:  فراگیر بودن تعلیل مندرج در روایت و ملازمه میان جواز نظر با عدم وجوب پوشش. اما این موارد برای اثبات مدعا ناتمام هستند. استظهار برگزیده از روایت برآمدهاز مؤلفه های ذیل است: شناخت موضوع محوری روایت، تبیین علل جواز نظر به زنان غیر مسلمان و انحصار حکم روایت به حوزه نهی از منکر فردی. دستاورد نوشتار این است که موضوع روایت، تنها منحصر به زنان غیر مسلمان بوده و حکم آن نیز با در نظر داشتن شرایطی مانند عدم تعمّد و جلوگیری از ایجاد حرج، تنها بر جواز نگاه به زنان غیر مسلمانان در جوامع غیر اسلامی رهنمون است و نمی توان از این روایت برای اثبات عدم وجوب نهی از منکر زنان بی حجاب در جامعه اسلامی بهره برد.

این نوشته با موضوع "ارائه تصویر ارتکازی از امر به معروف ...." با هدف نشان دادن پشتوانه عقلائی برای امر به معروف و نهی از منکر به عنوان موضوعی از موضوعات فقه به رشته تحریر در آمده است؛ روش پیگیری مباحث در این تحقیق، تحلیلی- عقلائی بوده و به منظور ارائه تصویری ارتکازی از امر به معروف و نهی از منکر از مباحث اعتباریات استفاده شده است؛ رویه ای که در این نوشته دنبال می شود به طور مستقیم استنباط حکمِ امر به معروف و نهی از منکر از ادله شرعی نبوده بلکه با صرف نظر از حکم این مقوله در شریعت اسلام، با رویکردی موضوع شناسانه و به منظور رفع ابهامات و پاسخ گویی به شبهات پیرامون این موضوع فقهی، این مقوله مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد و در پسا پرده مباحث ذکر شده در ابتدای مقاله تصویر ارتکازی از امر به معروف و نهی از منکر ارائه می گردد و نشان داده می شود که این پدیده، حقیقتی عملی در میان ابناء بشر است و نه تنها منافاتی با انسانیّت انسان و طبیعت وی ندارد بلکه عملی کاملا عقلائی و عقلانی به شمار می رود و بر خلاف رویه سابقی که در کتب فقهی گذشته گان و ناظر به وظیفه مکلّفین در فقه فردی پیگیری می شد، با این تصویر، زمینه ای مهیّا می شود تا نشان داده شود که این پدیده، مقوله ای اجتماعی است و به این جهت می بایست از آن در زمره مباحث مربوط به حکمرانی و فقه حکومتی سخن گفت؛