درخت حوزه‌های تخصصی

نخستین فصل از مقاله اول زیج جامع، رساله نجومی مهم کوشیار گیلانی، اخترشناس ایرانی که حدود 10 قرن پیش می زیست، به مبحث تقویم اختصاص دارد. در این فصل کوشیار انواع تقویم های شناخته شده در زمان خود، ویژگی های آن ها و چگونگی تبدیل آن ها به یکدیگر را بیان می کند. ویرایشی از یک ترجمه فارسی کهن این فصل، همراه با مقدمه و توضیحات در این مقاله آورده می شود.

براى بررسى هاى تاریخ علوم اسلامى تهیه فهرست هاى مختلف ازآثار علمى دانشمندان اسلامى ضرورى است. در زمینه دانش ستاره شناسى. یکى از ضرورى ترین کارها، آماده نمودن فهرست یا فهرست هایى از زیج هاى دورهء اسلامى است که سابقه تهیه آنها به قرن نوزدهم میلادى بازمى گردد. کامل ترین فهرست از این زیج ها فهرست آقاى کندى با عنوان پژوهشى در زیجهاى دورهءا سلامى مى باشد; اما از زمان نوشته شدن این کتاب سالها مى گذردو ضرورى است که این کتاب مورد بررسى قرار گیرد و منابع آن کامل تر و اطلاعات آن نیز روزآمد شود. این مقاله در اصل به عنوان مکملى بر کتاب آقاى کندى به حساب مى آید که در آن سعى شده است زیج هایى که در کتاب فوق ذکر نشده، معرفى شوند. از آنجایى که این طرح در ایران انجام شده است به زیج هاى موجود در ایران توجه بیشترى شده است. هم چنین در بعضى از موارد نسخه هاى دیگرى از زیج هایى که آقاى کندى آنها را معرفى کرده است، معرفى شده اند. در مجموع، این فرض آقاى کندى که شمار زیج هاى اسلامى را در حدود 250 تخمین زده است، تأیید مى شود.

در این نوشتار آراء و تعلیلات دانشمندان یونانی، اسلامی و لاتینی درباره رنگین کمان، از ارسطو تا دیتریش دو فرایبرگ و کمال الدین فارسی بررسی شده است. از نظر ارسطو، رنگین کمان حاصل تابیدن نور بر ذرات آب در ابر است. در جهان اسلام ابن هیثم که نخستین بار تحولی جدید در شناخت نور یا اپتیک قدیم پدید آورد، با «روش تجربی» به توضیح رنگین کمان پرداخت. چند قرن بعد کمال الدین فارسی به تفسیر نوشته های ابن هیثم همت گماشت و با ساخت مُدلی، عوامل و زمینه های تشکیل رنگین کمان را بازسازی کرد. در جهان لاتینی نیز پس از ترجمه میراث نورشناختی اسلامی، روبرت گروستت و آلبرت لوگراند از جمله نخستین کسانی بودند که به مطالعه این پدیده پرداختند؛ اما در واقع کشف علت پدیده رنگین کمان در جهان لاتینی مدیون دیتریش دو فرایبرگ است. توضیحات دیتریش حدود سال های 1305م/605 ق، یعنی همان سالی که فارسی نتایج تحقیقاتش را منتشر کرده بود، ارائه شد.

کتاب اصول اقلیدس با دو ترجمه، معروف به هارمونى و مأمونى. مشتمل بر سیزده مقاله در دوره نهضت ترجمه وارد فرهنگ اسلامى شد اما هندسه موجود در منابع أسلامى، دومقالهء دیگر از ایسقلاوس را نیز دربردارد. بوعلى نیز در نگارش هندسهء شفا با اصل قرار دادن همین پانزده مقاله، به ارائهء أستدلال هاى خویش پرداخته است. در این مقاله، براى آشنایى با نحوه استدلال بوعلى سینا، قضیه تقسیم خط به نسبت ذات وسط و طرفین عرضه و تبیین مى شود.

در نجوم دوره اسلامی، بین الطلوعین نجومی را «صبح صادق» می نامیدند. در احکام اسلامی، رؤیت این پدیده، شاخص شروعِ وقت نماز صبح است. همچنین گزارش هایی درباره رؤیت پذیر بودن هاله ای کم نور به شکلی کشیده پیش از صبح صادق، که «صبح کاذب» نامیده می شد، [از دوره اسلامی] بر جای مانده است. اخترشناسی جدید علت صبح کاذب را بازتاب نورخورشید از ذرات غبار بین سیاره ای می داند و آن را نور منطقه البروجی می نامد؛ زیرا در راستای دایرهالبروج امتداد می یابد. بیشتر منجمان دوره اسلامی منشأ این پدیده را همانند صبح صادق، بازتاب نور خورشید در جو زمین پنداشته اند. البته برخی از آنان، بنا بر شواهد به دست آمده از رصدهایشان دریافته بودند که منشأ صبح کاذب نمی تواند پراکندگی نور خورشید در جو زمین باشد؛ اما نتوانسته بودند نظریه علمی جدیدی را برای تبیین منشأ واقعی آن جایگزین نظریه های موجود کنند. در این توصیف مقدماتی، نظریه های گوناگون درباره منشأ و ویژگی های ظاهری صبح کاذب، از بین متون چاپ شده و چاپ نشده نجوم دوره اسلامی، انتخاب و عرضه شده است.

مقالهء حاضر حاوى ویرایشى از ترجمه فارسى زیج شستکه است که حسین بن موسى هرمزى، اخترشناس ایرانى، آن را در حدود 10 قرن پیش به عربى نگاشته است. این رسالهء کوتاه برخلاف عموم زیج ها، شامل جدولهاى مفصل نجومى نیست و تنها دو جدول نسبتأ مختصر دارد که به محاسبهء اجتماع و استقبال ماه و خورشید و به رؤیت هلال ماه مربوط مى شود. روش هرمزى براى محاسبهء طول دایره البروجى ماه وخورشید و سیارات مبتنى بر استفاده از تقویم هاى نجومى چهار سال اخیر نسبت به سال مورد نظر است. هرمزى عملأ از دورهء تناوب هاى شناخته شده هر جرم سماوى براى تعیین طول سماوى آن استفاده مى کند. در پایان ویرایشی ترجمهء فارسى زیج شستکه ، تحلیل مقدماتى روشهاى هرمزى و نیزتصویر یک نسخهء خطى عربى بسیارکهن آمده است.

کرجی در إنباط المیاه الخفیه (استخراج آبهای پنهانی) به معرفی و تشریح ترازهای متداول عصر خود پرداخته است. علاوه بر چهار ترازی که به عنوان ابزارهای موجود بررسی شده اند، کرجی دو تراز دیگر، «تراز شاقولی مدرج» و «تراز دوربینی مدرج» را نیز به عنوان ابداعات خود بر آنها افزوده است. در این مقاله پس از معرفی چهار ابزار نخست، این دو تراز با تکیه بر روش کرجی برای مدرج کردن، با شرح بیشتری بررسی خواهند شد و مثال هایی از کاربرد آنها خواهد آمد.

زیج معتبر سنجرى اثر ارزشمند اخترشناس پرآوازهء ایرانى عبدالرحمان خازنى (525-475 ق / 82 0 1- 130 ام) جایگاه ممتازى در سده هاى میانى نجوم دورهء اسلأمى دارد، خازنى که در مرو مى زیست، در مقدمهء این زیج به این نکته اشاره مى کند که این زیج حاصل رصدهاى 35 سالهء او است. وى در مقدمه فهرستى از نوآورى هایش را در این زیج عرضه مى کند که مهمترین آنها دربارهء رؤیت هلأل ماه، نظریهء گرفتگى هاست. همچنین وى موارد برترى زیج معتبر را نسبت به زیج هاى قبلى بیان کرده است. این مقاله نسخه هاى خطى به جا مانده از زیج معتبر و بخشهاى مهم آن را بررسى مى کند. البته هر کدام از این بخشها، در نهایت کل زیج به بررسى و تحلیل دقیق تر نیاز دارد،

حل مسألهء ارشمیدس باعث گردید تا ریاضى دانان ایرانى به حل معادله اى درجه سوم که به معادلهء ماهانى معروف است، از طریق تقاطع مقاطع مخروطى فائق آیند. خیام در رسالهء جبر و مقا بلهء خود حل و بحث همهء معادلات درجهء سوم را ارائه مى دهد و با این نظریهء خود گام مهمى در حل این معادلات برمى دارد. در این مقاله نظریهء خیام را از نظر تاریخى و شناخت شناسى بررسى مى کنیم.

تمام ارکان سنت هم از «ذات قدسی» مبعث می شوند و هم رو به سوی آن دارند، و از این رو رنگ و بوی قداست می گیرند. علم سنتی نیز، به عنوان یکی از اساسی ترین ارکان سنت ـ خصوصاً در سنت اسلامی که به معرفت منزلتی أعلی می بخشد ـ با قداست عجین است و «علم مقدس» نام می گیرد.علم اسلامی بر دو اصل اساسی استوار است. از آنجا که در اسلام «اصل توحید» بالاترین مرتبت را دارد، تمامی اجزاء فرهنگ و تمدن و تفکر اسلامی بر آن ابتنا دارند. علم اسلامی نیز به تبع اینان، بر مبنای این اصل بنیادین نضج می گیرد و هدفی جز نمایاندن آن ـ یعنی بازنمایی وحدت در تمامی نمودها و در نتیجه بازنمایی سیمای ذات احدی در ورای آنها ـ ندارد. همچنین، علوم اسلامی بر «اصل ساختار سلسله مراتبی طولی عالم و حقیقت» ابتنا دارند کما اینکه در این اصل با علوم مقدس موجود در دل دیگر سنت ها اشتراک دارند.تمام ارکان سنت هم از «ذات قدسی» مبعث می شوند و هم رو به سوی آن دارند، و از این رو رنگ و بوی قداست می گیرند. علم سنتی نیز، به عنوان یکی از اساسی ترین ارکان سنت ـ خصوصاً در سنت اسلامی که به معرفت منزلتی أعلی می بخشد ـ با قداست عجین است و «علم مقدس» نام می گیرد.علم اسلامی بر دو اصل اساسی استوار است. از آنجا که در اسلام «اصل توحید» بالاترین مرتبت را دارد، تمامی اجزاء فرهنگ و تمدن و تفکر اسلامی بر آن ابتنا دارند. علم اسلامی نیز به تبع اینان، بر مبنای این اصل بنیادین نضج می گیرد و هدفی جز نمایاندن آن ـ یعنی بازنمایی وحدت در تمامی نمودها و در نتیجه بازنمایی سیمای ذات احدی در ورای آنها ـ ندارد. همچنین، علوم اسلامی بر «اصل ساختار سلسله مراتبی طولی عالم و حقیقت» ابتنا دارند کما اینکه در این اصل با علوم مقدس موجود در دل دیگر سنت ها اشتراک دارند.