درخت حوزه‌های تخصصی

هند یکی از بزرگترین شریکان تجاری ایران در دوره صفویه به شمار می رفت و حجم عظیمی از کالاهای بومی و غیربومی میان دو کشور مبادله می شد. بسیاری از بازرگانان و عناصر فعال دو کشور در بنادر، شهرها و مراکز تجاری یکدیگر مستقر شده و چرخه عظیمی از داد و ستد را به وجود آورده بودند. از این رو، با توجه به جایگاه مهمی که هندوستان در اقتصاد ایران داشت، بررسی چند و چون روابط تجاری دو کشور در این دوره، از اهمیت بسیاری برخوردار است.از آنجا که روابط بازرگانی میان دو ملت، تا حدی متاثر از شیوه تعامل سیاسی کشورهایشان است و از سوی دیگر، بخش مهمی از توسعه تجارت به زیرساخت های اقتصادی بازمی گردد، این مقاله می کوشد در بازشناسی روابط سیاسی دو کشور، به بازتاب کارکرد بنادر، راه ها، حمل و نقل و نقش اقوام و اقشار فعال در چرخه تجاری دو کشور بپردازد. این نوشته در بخشی دیگر، به ابعادی از بازرگانی دو کشور، مانند چگونگی کالاهای مبادله شده، حجم صادرات و واردات و ارزش آنها، وضعیت پولی و موازنه بازرگانی و اینکه چه علل و عواملی در توازن تجاری ایران و هند مؤثر بوده اند پرداخته است.

قاره آفریقا حدود 14درصد از جمعیت جهان را در خود جای داده است. این قاره محصولات کشاورزی گرمسیری فراوان، منابع طبیعی و معادن زیرزمینی بسیاری دارد. از 54کشور واقع در این قاره، 6 کشور شامل مصر، لیبی، تونس، الجزایر، مغرب و سودان به کشورهای شمال آفریقا شناخته شده اند و بقیه کشورها به زیرصحرا معروف اند. در این قاره، 11کشور دارای ذخایر نفتی بالغ بر 9/87 میلیارد بشکه هستند. بین کشورهای قاره آفریقا تفاوت های آشکاری همچون ساختار اقتصادی ناهمگون، سطوح توسعه متفاوت و نامتوازن، نظام های سیاسی مختلف و تنوع قومی و فرهنگی وجود دارد. براساس جدیدترین آمار صندوق بین المللی پول، این قاره تنها 9/1درصد از تجارت جهانی را دارد که در این میان، تنها پنج کشور شامل آفریقای جنوبی، الجزایر، مغرب، لیبی و مصر بیش از 56درصد از کل تجارت آفریقا را تشکیل می دهند. 33کشور آفریقایی اقتصادی با کمترین درجه توسعه یافتگی دارند. یکپارچگی اقتصادی در این قاره با توصیه ها و همکاری های بانک توسعه آفریقا، بانک جهانی و سایر نهادهای بین المللی از طریق ترتیبات اقتصادی منطقه ای در حال شکل گیری است. 27کشور آفریقایی عضو سازمان کنفرانس اسلامی (با 56 عضو) هستند. متوسط رشد تولید ناخالص داخلی این قاره در سال 2005م کمی بیش از 5درصد بوده است. حجم مبادلات تجاری آفریقا با سایر نقاط جهان از 272میلیارد دلار در سال 2000م به 544میلیارد دلار در سال 2005م افزایش یافته و در طول این دوره، موازنه تجاری آفریقا همواره مثبت بوده است.بررسی روابط ایران و قاره آفریقا در سال های پس از انقلاب اسلامی نشان می دهد شالوده و اساس روابط، سیاسی بوده است تا اقتصادی، به گونه ای که مبادلات تجارت بدون نفت ایران با این قاره اهمیت چندانی ندارد. البته قاره آفریقا بازار مناسبی برای معرفی محصولات و خدمات ایران می تواند باشد. این مقاله به محاسبه شاخص کسینوس بردار صادرات ایران و بردار واردات کشورهای قاره آفریقا و برعکس، به صورت دوجانبه، پرداخته است؛ آن گاه کشورهای قاره آفریقا را از جنبه اکمال تجاری به گروه های مختلف طبقه بندی، و براساس این شاخص کشورهای این قاره را با هدف گسترش تجارت با ج. ا. ایران اولویت بندی کرده است.

داوری درباره امتیاز رویتر در دوران قاجار و حتی سالیان بعد بسیار مشکل بود. با در نظر گرفتن موقعیت سیاسی استراتژیک ایران در نگاه دولت های بزرگ و ضرورت نوسازی ایران، کم نبودند پژوهشگرانی که موانع درونی نوسازی در کشور را برجسته می ساختند و چشمان خود را بر شتابزدگی های میرزا حسین خان می بستند. امروزه دیگر قضاوت درباره قراردادهای استعماری همانند قرارداد رویتر، 1919، قرارداد دارسی و تاسیس نظام های مستشاری امریکایی با پوشش خیرخواهانه چندان مشکل نیست. با این وصف و به رغم گذشت بیش از یکصد سال از آن تاریخ، ذهن پر تب و تاب روشنفکر ایرانی درصدد است تا با گره زدن دو سطح تحلیلی خرد و کلان راهی جدید برای فهم امتیاز رویتر باز کند تا شاید شتابزدگی های ساده لوحانه میرزا حسین خان و خطر به تاراج رفتن هستی ایران زمین به دست فردی یهودی کم رنگ شده، پیشرفت نکردن کشور به پای نهضت مقاومت ملی در برابر امتیاز خارجی گذاشته شود!اینجاست که ضرورت ایجاب می کند تا نگارنده با طرحی نظری، دستمایه های درونی سیاست میرزا حسین خان سپهسالار را شالوده شکنی کند. این نوشتار دارای دو قسمت است که در قسمت اول چارچوب تحلیلی این نگاه بررسی می شود. در قسمت دوم با توجه به متن بندی فضای گفتمانی آن سال ها دلایل طبیعی شکست امتیاز رویتر از نظر علمی بررسی می شود.

آپارتاید به معنای جداسازی و تفکیک است و در اصطلاح به معنای توسعه جداگانه جغرافیایی گروه های گوناگون نژادی در افریقای جنوبی است. جوهر آپارتاید به پیروزی حزب ملی در انتخابات 1948 در افریقای جنوبی بازمی گردد. مقاله پیش رو با عبور از نظریات لیبرال و مارکسیستی قصد دارد در پرتو تجزیه و تحلیل گفتمانی، ماهیت سیاست های آپارتایدی را در سال های 1948 تا دهه 1990 میلادی بررسی کند. این نوشتار در دو بخش تنظیم شده است؛ در بخش اول، به ظهور گروه های نژادی و گسترش جغرافیایی توجه می شود و در بخش دوم با پرداختن به فضای عمومی متن جامعه افریقای جنوبی، سیاست های انتقال گرایانه و شکست این سیاست ها و سقوط آپارتاید بررسی می شود.

حضور فرانسه در خلیج فارس پس از غلبه دولت های استعمارگر اروپایی چون پرتغال، هلند و انگلستان آغاز شد و این کشور بیشتر به روابط بازرگانی توجه داشت. فرانسویان در رقابت تجاری با انگلستان، هلند و آلمان، حضور خود را در سواحل و بنادر خلیج فارس حفظ کردند و با کمک مبلغان مذهبی کارملیت (کارمس، کارم) در برهه ای از زمان و با فرستادن کنسول ها و هیئت های دیگر کوشیدند در بنادر خلیج فارس جایگاهی به دست آورند. کنسولگری های فرانسه در بوشهر، بندر عباس و بصره بر امور بازرگانی و تجارت دریایی آنها نظارت داشت اما ناوگان های فرانسوی هرگز نتوانستند با ناوگان های انگلیسی هماوردی کنند و از این رو گاهی کالاهای خود را با کشتی های انگلیسی حمل می کردند. در این نوشتار نقش فرانسه در خلیج فارس و اهداف آن کشور بررسی می شود.

روابط تجاری ایران و مصر که از دیرباز آغاز شده بود، در دوره قاجار ادامه یافت و در دوره پهلوی اول وارد مرحله جدیدی شد و در دوره پهلوی دوم گسترش یافت. به همین دلیل بررسی روابط تجاری دو کشور در دوره پهلوی اول بسیار اهمیت دارد. در این دوره، روابط اساسی و پایه ای ایران و مصر بر مبنای معاهده های تجاری و صادرات و واردات شکل گرفت و با برنامه­ریزی­های دو دولت تداوم یافت.

نوشتار حاضر با تکیه بر کتاب تاریخ بیهقی موضوع سفیر و سفارت را در عصر غزنوی بررسی می کند. در تاریخ بیهقی دوره اول حکومت غزنوی (366 ـ 432ق) به ویژه عصر حکومت سلطان مسعود غزنوی (421ـ432ق) بسیار زنده و دقیق به تصویر کشیده شده است. قلم شیوای خواجه ابوالفضل بیهقی با دیدگاه خاص تاریخ نگاری اش، بسیار روشنگر است. یکی از ویژگی های این اثر سترگ، توجه به جزئیات امور است. یکی از موضوع هایی که بیهقی به توصیف جزئیات آن توجه ویژه ای داشته، مسئله سفیر و سفارت یا به تعبیر مرسوم روزگارش «رسول» و «رسالت» است. وی در این عرصه بسیاری از زوایای دیپلماسی آن عصر و آداب مربوط به آن را به روشنی و به شیوه ای زیبا در مقایسه با دیگر تاریخ نگاران تبیین می کند. در این نوشتار با روش توصیفی و تحلیلی برخی از ویژگی های مقوله سفیر و سفارت در عصر غزنوی به تصویر کشیده شده است.

مردم ایران و افریقا در طول سه هزار سال گذشته با یکدیگر ارتباط داشته و از این رهگذر بسیار سود برده اند. در دوران پیش از اسلام به علت توانمندی های امپراتوری های ایران، روابط ایران و افریقا گسترش یافت و شالوده پیوندهای جدیدی شد. پس از ظهور اسلام، پیوندهای ایران و شرق افریقا شکل دیگری به خود گرفت و افزون بر جنبه تجاری به ابعاد فرهنگی و سیاسی نیز توجه شد. به نوشته آلن، اوج توانمندی ایرانی ها در سده پانزدهم بود و پس از آن به دلیل حضور پرتغالی ها و اعراب و ضعف حکومت های ایرانی پیوندها کمتر شد. در عهد پادشاهان قاجار دوباره برای برقراری روابط کوشش هایی صورت گرفت و گروهی از هنرمندان ایرانی به زنگبار فرستاده شدند و با وصلت سلطان سعید با شاهزاده ای ایرانی روابط مستحکم تر شد. گفتنی است که در 1916 هنگامی که سلطان زنگبار جشن نوروز را برگزار کرد گروهی از بلوچی ها در رکاب او بودند. در زمان پهلوی برای گسترش روابط با افریقا کوشش هایی انجام شد اما بیشتر مربوط به شمال قاره بود. البته، روابط پهلوی با اتیوپی و حضور پادشاه این کشور در مراسم تاجگذاری نیز نشان از دوستی دو کشور داشت. در آن زمان شیرازی های زنگبار و دیگر سواحیلی زبان ها و به ویژه شیعیانی که به ایران علاقه داشتند خواستار گسترش روابط بودند اما حوادث دهه 1960 تانزانیا و بی احترامی هایی که در زنگبار در حق شیرازی ها صورت گرفت، سبب جدایی بیشتر ایران و تانزانیا شد.

کتاب خلیج فارس و ممالک همجوار از کتاب هایی است که در سال های اخیر درباره خلیج فارس نوشته شده است. این کتاب نوشته دکتر محمد باقر وثوقی است که انتشارات سمت آن را در سال 1384 چاپ کرده است. مؤلف این کتاب، درباره خلیج فارس و قسمت های جنوبی ایران آثار ارزنده دیگری نیز دارد که برخی از آنها عبارت اند از: تحولات سیاسی صفحات جنوبی ایران، تاریخ مهاجرت اقوام در خلیج فارس (ملوک هرموز)، تاریخ مفصل لارستان و لارستان و جنبش مشروطیت، خنج گذرگاه لارستان، بیرم دارالاولیای لارستان، لار شهری به رنگ خاک و ...بیشتر آثار دکتر وثوقی، درباره مسائل خلیج فارس در دوره اسلامی به ویژه دوره صفویان و پس از آن است. کتاب تاریخ خلیج فارس و ممالک همجوار با نخستین تمدن ها در خلیج فارس آغاز می شود و تا وقایع سال های اخیر ادامه می یابد. نویسنده با گزینش مطالب به صورت بسیار دقیق و منظم، تحولات این منطقه مهم و حساس را در طول تاریخ بیان می کند. او در این کتاب، خلیج فارس را مانند آیینه ا ی شفاف دانسته است؛ همان گونه که حوادث و وقایع جهانی در آن مؤثر بوده اند، خلیج فارس نیز نقش مهمی در این حوادث برعهده داشته است.

پیشینه کشتی رانی آلمان ها در خلیج فارس به دوره قاجاریه بازمی گردد. با وقوع انقلاب مشروطیت در سال 1285ش / 1906م فعالیت آلمان ها در زمینه کشتی رانی در خلیج فارس وارد مرحله جدیدی شد و در این سال نخستین خط کشتی رانی آنها در خلیج فارس تاسیس شد. سپس در سال های 1302 و 1318ش دو خط کشتی رانی دیگر نیز برای جابه جایی کالاهای تجاری ایران و آلمان بین بندر هامبورگ و خلیج فارس راه اندازی شد. در مسیر خطوط کشتی رانی یاد شده برای جابه جایی کالا به بندرها و مرکزهای متعددی توجه شد. در این مرکزها بسیاری از کالاهای آلمانی و ایرانی معامله می شد.افزون بر این، آلمان ها برای گسترش کشتی رانی در خلیج فارس با دولت ایران معاهده تجاری ـ دریایی امضا کردند که مفادی از آن به کشتی رانی و گسترش آن در خلیج فارس اختصاص داشت.در این نوشتار سیر تحول کشتی رانی آلمان ها در خلیج فارس از دوره مشروطیت تا پایان دوره پهلوی اول بررسی می شود.

در این نوشتار روابط شاه اسماعیل و بابر پادشاه پس از جنگ مرو بررسی می شود، جنگی که میان شاه اسماعیل و شیبک خان درگرفت. صفویه و اوزبکان و بابر، پادشاه تیموری، مثلثی ارتباطی ایجاد کرده بودند و نویسنده مقاله با فرض آشنایی خوانندگان با تاریخ دوره شاه اسماعیل صفوی و سلسله اوزبکان، به معرفی بابر پادشاه و فرمانروایی او در سمرقند توجه بیشتری دارد؛ سپس نسبت او با امیر تیمور گورکان، چگونگی استقرارش در سمرقند، شکست از شیبک خان و ازدواج خواهرش با پادشاه اوزبک و حکومت بر کابل تا 916ق؛ یعنی تا وقوع جنگ مرو بررسی می شود. آنگاه به روابط شاه اسماعیل و بابر پادشاه، فرستادن امیر نجم ثانی به ماوراءالنهر و قتل امیر نجم در غجدوان و در نهایت شکست بابر از سلسله اخیر پرداخته می شود. بابر پس از این جنگ به سرزمین هند حمله برد و سلسله گورکانیان را در آنجا بنیان گذاشت. این نوشتار به نقش صفویه در ایجاد سلسله گورکانیان نیز پرداخته است.

کتاب وقایع نامه کیلوا اصلی ترین منبع درباره تاریخ مهاجرت ایرانیان شیرازی الاصل به شرق افریقا در سده چهارم هجری در دوره آل بویه و یکی از قدیم ترین و مهم ترین منابع ادبیات سواحیلی است. اصل کتاب وقایع نامه کیلوا به صورت نسخه خطی و به زبان عربی در موزه بریتیش لندن نگهداری می شود و نسخه هایی از آن به زبان های سواحیلی و انگلیسی در موزه زنگبار و مرکز اسناد ملی کنیا وجود دارد. تاریخ نگارش وقایع نامه کیلوا مشخص نیست، اما براساس شواهد و اشاره های موجود در متن، این کتاب در سال 904ق / 1495م و در زمان سلطنت فضیل، چهل و چهارمین حاکم سلسله شیرازی کیلوا و یا المالک العادل سلطان محمد بن سلطان حسین (حوالی 1520م اشاره شده در متن سند) نوشته شده است.

روابط خارجی ایران با کشورهای افریقایی، پیشینه خوبی دارد، این پیشینه را می توان در زمان هخامنشیان و در مصر ردیابی کرد. موج دوم روابط ایران با افریقا، بیشتر به شرق این قاره و به ویژه مهاجرت شیرازی ها به این منطقه برمی گردد. شیرازی ها کیلوا را به مرکز حکومت خود تبدیل کردند و جزیره زنگبار و شهرهای دیگر را گسترش دادند و حکومت هایی نیز در کومور و موزامبیک ایجاد کردند. در دوره قاجار نیز روابط از طریق کنسولگری ایران در مصر ادامه داشت. در دوره پهلوی و به ویژه پس از استقلال کشورهای افریقایی قرار شد تا با ایجاد سفارت خانه در برخی از کشورها روابط خارجی با این قاره برقرار شود اما این روابط به دلیل مسائل ایدئولوژیک و روابط شخصی پهلوی دوم گسترش نیافت. در این زمان ایران فقط در نُه کشور از این قاره نمایندگی سیاسی داشت و روابط رژیم پهلوی با افریقای جنوبی به دلیل ویژگی های خاص این کشور، گسترده بود. در این مقاله روابط تاریخی ایران و کشورهای افریقایی بررسی می شود.