محمدعلی همتی

گام نخست در فهم قرآن کریم، درک معنای صحیح واژگان است. تحقق این امر در گرو بررسی دقیق منابع لغت زبان عربی است و گاهی نیز مراجعه به زبان های هم خانواده عربی کمک کننده است. یکی از واژگان مهمی که از قرون اولیه هجری میان مسلمانان رایج و تثبیت گردیده، واژه تفسیر است. این واژه در دو ساحت معنایی به کار رفته است: 1. توضیح و شرح آیات؛ 2. مجموعه های مدون شرح آیات. این واژه تنها یک بار در قرآن در سوره فرقان آیه 33 آمده است. با توجه به اینکه ریشه این واژه، پیشینه ای طولانی در زبان های سامی داشته و در مباحث بین الادیانی قابل بحث و بررسی است، اما پژوهشگران از جنبه زبان شناسی تاریخی-تطبیقی و بین الادیانی به بررسی آن نپرداخته اند. مقاله حاضر با این رویکرد و با روش تاریخی-تطبیقی به سیر تطور و تحول ساختار واژه و معنای نخست مذکور می پردازد. یافته ها حاکی از آن است که ریشه این واژه در زبان های مذکور هم در ساختار و هم در معنا تغییرات قابل توجهی داشته است. تنوع و گستردگی معنای ریشه با گذشت زمان تحدید گردیده و با ورود به قرآن و سنت اسلامی، ارتباط وثیقی با کلام وحی پیدا کرده تا جایی که به شرح و توضیح کلام خداوند، اختصاص یافت.

گابریل ساوما در سال 2006 میلادی کتاب «قرآن، تفسیر اشتباه، ترجمه ی اشتباه و خوانش اشتباه، زبان آرامی قرآن» را نوشت. وی در این کتاب ادعا می کند که زبان قرآن، آرامی سریانی است و با این ادعا در صدد اثبات اقتباس قرآن از منابع یهودی - مسیحی است. او بررسی سوره های قرآن، واژگان فراوانی را به عنوان شاهد ذکر نموده و به تحلیل آنها پرداخته است. نویسنده در بررسی اولین سوره ی قرآن با واژه ی فاتحه شروع می کند و معتقد است سایه ی اقتباس حتی بر سر اسم اولین سوره ی قرآن نیز افتاده است و شواهدی از عهدین، زبان عبری و سریانی ذکر می کند که این واژه عربی نبوده بلکه از زبان آرامی _ سریانی اقتباس شده است. در این مقاله ضمن ارائه دیدگاه گابریل ساوما به نقد و بررسی آن از جنبه زبان شناسی تاریخی تطبیقی در سه زبان عبری، سریانی و عربی می پردازیم. وجود شواهدی از مشتقات این واژه در اشعار جاهلی و شباهت های ساختاری و معنایی آن در سه زبان عبری ، سریانی و عربی حاکی از آن است که این واژه اصلی سامی دارد و بررسی های انجام شده خلاف ادعای ساوما را اثبات می کند.

خود برتر بینی و رفتار کبر ورزانه ی انسان در برابر خدواند یا مخلوقات او یکی از رذایل اخلاقی است که در قرآن با واژه ی «استکبار» و مشتقاتش و در عهدین با واژگان متعددی بیان شده است. برای شناخت ابعاد گسترده ی این مفهومِ کلیدی لازم است واژگان مربوط به آن در کتب مقدس، واژه شناسی و معنا شناسی شود و عوامل، ویژگی ها و فرجام کار آنان که به این رذیله ی اخلاقی دچار می شوند، تبیین گردد. این جستار به روش تحلیلی- تطبیقی به واژه شناسی و معنا شناسی استکبار و تکبّر در عهدین و قرآن پرداخته، عوامل به وجود آورنده ی آن را در انسان از طریق آیات هر کدام از کتب مقدس بررسی نموده و با تحلیل ویژگی های مستکبران و متکبّران به بیان فرجام شوم آنان از دیدگاه کتب مقدس پرداخته است. در کتب مقدس واژگان متعددی این مفهوم را بیان نموده، عواملی تقریبا مشابه چون پیروی از هوای نفس، احساس بی نیازی و فراموشی قدرت خداوند، زمینه ساز آن و صفاتی چون ادعای خدایی، استهزا و انکارِ اصول اعتقادی به عنوان صفات ایشان و فرجام شومی نظیر گمراهی و هلاکت در دنیا، محرومیت از بهشت و خسران ابدی به عنوان مجازات آنان ذکر شده است، هر چند که این مفهوم با تمام ابعادش، در قرآن نمودی ژرف تر و گسترده تر یافته است.

گابریل ساوما در سال 2006م کتاب «قرآن، تفسیر اشتباه، ترجمه اشتباه و خوانش اشتباه، زبان آرامی قرآن» (The quran Misinterpreted, Mistranslated, And Misread, the Aramaic Language of the Quran) نوشت. وی در این کتاب ادعا می کند که زبان قرآن، آرامی سریانی است و با این ادعا درصدد اثبات اقتباس قرآن از منابع یهودی مسیحی است. او با بررسی سوره های قرآن، واژگان فراوانی را به عنوان شاهد ذکر کرده و به تحلیل آنها پرداخته است. یکی از این واژگان «سکینه»، در آیه شریفه «ثمّ أنزل َالله سَکینَتَهُ عَلى رَسُولِه» است که وی معتقد است از اصل آرامی بوده و باید براساس اصل آرامی ترجمه شود. او شواهدی را از عهدین و زبان عبری و سریانی ذکر می کند که این واژه عربی نیست و به ادعای وی، از فرهنگ حاکم بر منطقه حجاز اخذ شده است. در این مقاله ضمن ارائه دیدگاه گابریل ساوما به نقد و بررسی آن از جنبه زبان شناسی تاریخی تطبیقی در سه زبان عبری، عربی و سریانی می پردازیم. وجود واژگان قرآنی در اشعار جاهلی و شباهت های ساختاری و معنایی واژگان در سه زبان عربی، عبری و سریانی به این دلیل است که این زبان ها اصل واحد سامی دارند. بررسی های انجام شده در زبان های مذکور خلاف ادعای ساوما را اثبات می کند و به نظر می رسد که ترجمه وی برگرفته از آموزه های عهد جدید است که از حلول خدا در حضرت عیسی علیه السلام، نشئت گرفته و خاستگاه نصرانی دارد و از منظر اسلام با شواهد قرآنی مردود است.

گابریل ساوما در سال 2006م. کتاب قرآن، تفسیر اشتباه، ترجمه اشتباه و خوانش اشتباه، زبان آرامی قرآن را نوشت. وی در این کتاب ادعا می کند که زبان قرآن، آرامی سریانی است و در صدد اثبات اقتباس قرآن از منابع یهودی - مسیحی است. او برای اثبات ادعای خویش با بررسی سوره های قرآن، واژگان فراوانی را به عنوان شاهد ذکر نموده و به تحلیل آنها پرداخته است. نویسنده در بررسیآیه ی «وَ کَفَّلَها زَکَرِیَّا کُلَّما دَخَلَ عَلَیْها زَکَرِیَّا» آل عمران/37، براساس زبان سریانی آرامی، عبارت «وَ کَفَّلَها زَکَرِیَّا» را به «زکریا را تعظیم کننده به او (مریم) قرار داد» و عبارت «دَخَلَ عَلَیْها» را «ایستادن با حالت احترام و ترس»  ترجمه نموده است. در این مقاله با هدف بررسی دقیق معنای این آیه، ضمن ارائه دیدگاه ایشان به روش تحلیلی تطبیقی به نقد و بررسی آن از جنبه ی زبان شناسی تاریخی تطبیقی در سه زبان عبری، سریانی و عربی می پردازیم تا بنگریم که شواهد زبان شناختی موجود از «کفّل» و «دخل» تا چه میزان دیدگاه ساوما را تایید می کند؟  وجود شواهدی از مشتقات کَفَلَ در ادبیات جاهلی و شباهت های ساختاری و معنایی آن در سه زبان عبری، سریانی و عربی حاکی از آن است که «کفّل»  هر چند اصلی سامی دارد؛ اما سیر تطور و تکامل معنایی خاص خود را در هر کدام از شاخه های سامی داشته و همچنین شواهد فراوان مشتقات دَخَل در شعر جاهلی و تعدد و تنوع این ریشه در قرآن و فقدان این ریشه در زبان عبری، سریانی و عهدین این احتمال را تقویت می کند که این ریشه، عربی اصیل بوده و اعراب فهم درستی از ساختار و معنای آن داشته اند. بررسی های انجام شده خلاف ادعای ساوما را اثبات می کند.  

واژه «حور» در چهار آیه قرآن به کار رفته که در سه موردش با وصف «عِین» قرین گشته و ترکیب «حُورٌ عِینٌ» را پدید آورده است. عبارت «زَوَّجْنَاهُمْ بِحُورٍ عِینٍ» (دخان، 54؛ طور، 20) جای تردیدی را برای مفسران قرآن باقی ننهاده که مراد از حُورٌ عِین را زیبارویانی بدانند که در بهشت به تزویج مردان بهشتی در می آیند. در سال 2000 میلادی نویسنده ای با نام مستعار کریستف لوگزنبرگ کتابی با عنوان «قرائت سُریانی-آرامیِ قرآن؛ کوششی در رمزگشایی زبان قرآن» منتشر کرد و اظهار داشت که مسلمانان برداشت نادرستی از حُورٌ عِین داشته اند. به نظر وی، قرآن به طور گسترده از واژه ها و عبارات سُریانی-آرامی استفاده کرده و مسلمانان بدون توجه به معنای اصلی این واژه ها در زبان سُریانی، به ابداع معانی جدیدی نزد خود برای آن ها دست زده اند، که حورعین یکی از این موارد است. به زعم وی، این واژه در زبان سریانی به معنای انگور سفید است؛ اما مسلمانان – در زمانی که قرآن بدون نقطه بوده - واژه «رَوَّحنَا» را به صورت «زَوَّجْنَا» قرائت کرده و بدین ترتیب، حور عین را زیبارویانی بهشتی پنداشته اند. لوگزنبرگ مدعی است که با استفاده از دانش زبان شناسی تاریخی-تطبیقی به این نتایج رسیده است. این نوشتار، ادعاهای لوگزنبرگ در مورد آیات مربوط به حُورٌ عِین را مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیده که پژوهش های مبتنی بر زبان شناسی تاریخی– تطبیقی بین دو زبان عربی و آرامی نه تنها ادعای لوگزنبرگ را تأیید نمی کند بلکه گواه صدقی بر معنای مصطلح بین مسلمانان از حورٌعِین است.

برخی لغت شناسان بر این باور هستند که ترادف در قرآن، وجود ندارد. بر این اساس، هر واژه بار معنایی در سیاق جمله دارد. از این جهت ضرورت دارد با تحقیق و تفحص در معنای صحیح کلمات، درک و فهم دقیق تری از کلام الهی داشت. یکی از واژه هایی که در قرآن کریم معانی متعددی دارد واژه "عهد" است که با مشتقات آن 46 بار در مصحف شریف و در کتاب مقدس نیز حدود 300 مرتبه به کار رفته است. در این پژوهش معنای واژه ی عهد و دایره معنایی آن در قرآن کریم با معنای آن در عهدین بررسی تطبیقی شده است. یافته های این پژوهش، نشانگر آن است که مفهوم عهد، در قرآن و عهدین، یکسان نیست؛ بلکه تفاوت معنا داری در این خصوص وجود دارد.

مفسران مسلمان در تفسیر آیه «فَناداها مِنْ تَحْتِها أَلاَّ تَحْزَنی قَدْ جَعَلَ رَبُّکِ تَحْتَکِ سَرِیًّا» (مریم، 24)، عبارات «تَحْتِها» و «تَحتَکِ» را به معنای «زیر پای مریم» و واژه «سَرِیًّا» را عمدتاً به معنای «جوی آب» و برخی به «عیسی» تفسیر کرده و در نتیجه، این آیه را چنین معنا کرده اند: «پس عیسی مادرش را از زیر پای او ندا که: اندوهگین مباش؛ همانا پروردگار تو زیر پایت جوی آبی پدید آورده است.» کریستف لوکزنبرگ در کتاب ""قرائت سریانی-آرامی از قرآن""، این دو را دارای اصلی سریانی دانسته، اوّلی را به معنای «هنگام زایمان» و دوّمی را به «حلال زاده» معنا کرده است. از نظر وی، این آیه را باید چنین معنا کرد: «پس، هنگام زایمان او [فرشته ] مریم را ندا داد که: غم مدار، پروردگارت زایمان تو را حلال (مشروع) دانسته است» در این مقاله با بررسی این واژه ها از نظر زبان شناسی تاریخی تطبیقیِ عربی- سریانی، دیدگاه لوکزنبرگ مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. نویسندگان، با بررسی معاجم سریانی، به این نتیجه دست یافته اند که برداشتهای آقای لوکزنبرگ در تفسیر واژگان یاد شده، گزینشی و غیر دقیق است. از این رو، حتی مطابق منابع سریانی نیز دیدگاه مفسران مسلمان بر دیدگاه لوکزنبرگ ارجحیت دارد.

سید قطب نظریه پرداز برجسته اخوان المسلمین مصر، از جمله شخصیت های مشهوری است که تأثیر عمیق اندیشه هایش بر جهان اسلام را نمی توان نادیده انگاشت. روحانیان ایرانی که تمدن غرب را خطری برای هویت اسلامی جامعه خود می دانستند، در کنار سایر منابع، از اندیشه های سید قطب برای مبارزه با الگوی غربی استفاده کردند. سؤال اصلی این پژوهش آن است که آیا آیت الله طالقانی در آراء خود از اندیشه های سید قطب تأثیر پذیرفته است؟ در پاسخ به این سؤال، با در نظر گرفتن دو مقوله «تشابهات مفهومی» و «توالی زمانی» می توان اندیشه های سید قطب را بر آراء غرب ستیزانه آیت الله طالقانی مؤثر دانست. وجود نشانه هایی دال بر ارتباط آیت الله طالقانی با محافل عربی و اسلامیِ آشنا با اندیشه های سید قطب و به ویژه دسترسی ایشان به اصل عربی یا ترجمه فارسی آثار وی این احتمال را تقویت می کند.