خشایار قاضی زاده

از جمله اولین بناهای ساخته شده توسط مسلمانان، بنای قبه الصخره در فلسطین است که در قرن اول هجری ساخته شده و دارای تزیینات زیادی است. مسجد شیخ لطف الله نیز از جمله مساجد زیبا و شناخته شده ایران و جهان اسلام است که در قرن یازدهم در اصفهان بنا شده است. این دو بنا دارای تزیینات زیبا و منحصر به فردی در زیر گنبد خود هستند که در نگاه اول بیننده را به خود جلب می کند و در همان نگاه اول می توان نقاط اشتراکی را بین آن ها تشخیص داد. هدف از انجام این پژوهش، شناخت نقوش زیر گنبد این دو بنا و تطبیق آن ها با یکدیگر است و در همین راستا به این سؤالات پرداخته شده است: 1- در زیر گنبد مساجد قبه الصخره و مسجد شیخ لطف الله اصفهان، از چه تزییناتی استفاده شده است؟ 2- وجوه اشتراک و افتراق نقوش تزئینی در زیر گنبدهای مساجد قبه الصخره و شیخ لطف الله اصفهان در چیست؟ هم چنین در این پژوهش اطلاعات کتابخانه ای و داده های اسنادی و نمونه های پژوهش که شامل دو گنبد مساجد قبه الصخره و شیخ لطف الله اصفهان است، با روش توصیفی- تحلیلی با رویکرد تطبیقی مورد مطالعه قرار گرفته است. نتابج به دست آمده از این پژوهش نشان می دهد که در تزیینات زیر گنبد هر دو بنا، اشاره به اصل توحید، از مهم ترین اهداف طراح بوده است و همچنین استفاده از نماد طاووس در هر دو بنا، نکته ای قابل توجه است و حتی می توان گفت که تزیینات زیر گنبد مسجد شیخ لطف الله، تحت تأثیر قبه الصخره به وجود آمده است و نقاط مشترک زیادی را می توان در این تزیینات یافت.

در عرصه نگارگری هنرمندانی مرزهای مرسوم نگارگری را درنوردیده و معیارهای جدیدی را رقم زده اند، ازجمله محمد سیاه قلم است. مسئله ی این پژوهش چگونگی کاربست عناصر تصویری و بصری همچنین طراحی در دیونگاری های محمد سیاه قلم است. تمایز این پژوهش با پژوهش های پیشین در پرداختن به عناصر تصویری، بصری و طراحی در دیونگاری های محمد سیاه قلم برای نمایش هم زمان دو مفهوم زشتی و زیبایی است. پرداختن به جنبه های مغفول مانده در دیونگاره های سیاه قلم، هم و همچنین تحلیل چگونگی بازتاب مظاهر زشتی در آن با تأکید بر دیونگاره محمد سیاه قلم از اهداف این پژوهش است. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از فیش، منابع کتابخانه ای و اسنادی به گردآوری مطالب پرداخته است. روش تجزیه وتحلیل اطلاعات به صورت کیفی از طریق تحلیل اطلاعات با استفاده از کتب، مقالات، تحقیقات و پژوهش های مرتبط با موضوع دیونگاره های محمد سیاه قلم (در اینجا با تمرکز بر عناصر تصویری و بصری و طراحی) مورد بررسی قرار داده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که در دیونگاره های سیاه قلم عناصرى از طنز، بازى، سرگرمى و نشاط در عین عجایب نمایی در آن وجود دارد. وی برای ترسیم زشتی و زیبایی از دریچه ی تمرکز بر عناصر بصری و طراحی در دیونگاره ها استفاده کرده است که دسته بندی و تفکیک آن ها ازجمله دستاوردهای این پژوهش است.

با حضور هنرمندان ایرانی در دربار حاکمان گورکانی مغول در شبه قاره از سال 1549م، شکل جدیدی از هنر نگارگری مغولی، با ترکیب دو سبک هندو فارسی، ایجاد شد که آثار قابل توجهی از آن بر جامانده است. پژوهش حاضر به بررسی تاثیر نقاشی های نگارگری ایرانی بر نگارگری پاکستان (2021-1947) می پردازد. هنرمندان پاکستانی پس از استقلال پاکستان و هند در سال 1947م، بنا به دلایل سیاسی در پی ایجاد شکل هنری جدیدی بودند که تأثیرات کمی از هنر هند در آن نمایان باشد. به این ترتیب تلاش هنرمندان پاکستانی برای رسیدن به استقلال هنری، با تاثیر پذیری از هنر مسلمانان هند و ایران در دوران گورکانیان همراه شد و از این طریق زمینه هویت هنری مستقلی برای خود ایجاد نمود. به همین دلیل، با مطالعه آثار نگارگری در پاکستان، می توان تاثیر هنر نگارگری ایرانی را در دوره های مختلف بر نگارگری پاکستانی به وضوح مشاهده کرد. هدف از این پژوهش نیز شناسایی و درک عمیق و غنای تأثیر نگارگری ایرانی بر نگارگری پاکستان و مطالعه عناصر هنری در نگارگری آن هاست، بنابراین مساله تحقیق بر این امر استوار بوده و تمرکز سؤالات بر این است که: چه عناصری از سبک ایرانی در هنر نگارگری جدید پاکستان وجود دارد؟ شیوه بازنمایی این عناصر در آثار نگارگری پاکستان چگونه است؟ نگارگری های پاکستان ازلحاظ بیان موضوع، متأثر از نگارگری های ایرانی هستند ؟روش تحقیق در این پژوهش, روش توصیفی –تجلیلی و جمع آوری روشی توصیفی تحلیلی با مراجعه به اسناد و منابع کتابخانه ای و مصاحبه میدانی با هنرمندان نگارگر معاصر پاکستانی و در کنار بازنمایی منتخبی از آثار نگارگری پاکستانی؛ تأثیر شگرف سبک ایرانی بر آثار پاکستانی به خصوص هنر جدید نگارگری پاکستان امروزی نمایان شد؛ نتایج حاکی از آن است که تاثیر نگارگری ایرانی بیشتر در جنبه های صوری و بیان بصری آشکار است ولی در جنبه های بیان موضوع اختلافات قابل توجهی وجود دارد، همچنین قابل ذکر است که اگرچه با گذشت زمان این تأثیر با کاستی و تغییرات مختلفی همراه بوده اما به طور کامل از بین نرفته است.

مسئله اصلی در این پژوهش شناخت منشأ نقوش کاغذهای ابری و برخی عناصر طبیعی موجود در آثار نگارگری و ارتباط آن ها با مرکب ها و رنگ های قرون اولیه ایران اسلامی است، که منجر به درک شیوه های ساخت برخی عناصر طبیعی موجود در آثار نگارگری و کاغذهای ابری است. اهمیت این موضوع در احیاء شیوه های کهن است، زیرا ما در عرصه نگارگری و آثار قرون اولیه اطلاعات عینی در باب رنگ ها و شیوه های ساخت و ترکیبات مورد استفاده در آن ها نداریم. هدف پژوهش شناسایی منشأ ساخت برخی عناصر و نقوش طبیعی موجود در آثار نگارگری و ارتباط آن با کاغذهای ابری قرون اولیه اسلامی است. سوال اصلی تحقیق این است که شیوه اجرای نقوش کوه ها در نگارگری ایرانی با شیوه ساخت کاغذ ابری چه رابطه ای دارد؟ روش انجام تحقیق به شیوه توصیفی- تحلیلی و شیوه جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای وآزمایشی بوده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که منشأ اولیه ساخت برخی عناصر طبیعیِ موجود در آثار نگارگری و کاغذهای ابری درشیوه های خاص مرکب سازی و رنگ سازی قرون اولیه و در نتیجه استفاده از آن ها در هنرهای قرون اولیه بوده است. به بیان دیگر کاغذهای ابری قرون هفتم به بعد الهام گرفته از رنگ های خاص و شیوه های به کار رفته در کوه ها، صخره ها و ابرها در آثار نگارگری بوده است.

سیاه قلم، شیوه ای تزئینی و آلیاژی از فلزات نقره، مس، سرب و گوگرد است و برای مشخص کردن نقوش در حکاکی مورد استفاده قرار می گیرد و در تبریز و اهواز با اختلافاتی جزئی در ترکیبات ساخته و اجرا می شود. ابتدا فلز پایه شکل داده می شود و درنهایت روی اثر گرد سیاه قلم پاشیده و حرارت داده می شود تا تثبیت گردد. روبه فراموشی نهادن این هنر در بین ارامنه و صابئین مندایی و وجوه اشتراک و افتراق در شیوه ی ساخت و اجرای آن اهمیت موضوع پژوهش است و همین امر ضرورت انجام پژوهش را ایجاد کرده است. بنابراین شناخت ترکیبات و نحوه ی ساخت آلیاژ سیاه قلم ارامنه تبریز و صابئین مندایی اهواز و شناسایی وجوه اشتراک و افتراق فنی آلیاژ و نحوه ی ساخت آن در بین دو قوم هدف اصلی پژوهش است. در این راستا اطلاعات کتابخانه ای، اسنادی و میدانی با رویکردی توصیفی- تحلیلی و تطبیقی بررسی شده و پژوهش به تجزیه و تحلیل مواد شیمیایی سیاه قلم دو منطقه پرداخته است و نتایج نشان می دهد ترکیبات سیاه قلم در بین ارامنه و صابئین مندایی با جزئیاتی اندک انجام می شود و سیاه قلم ارامنه شامل ترکیب نقره، مس، سرب و گوگرد است و در بین صابئین مندایی ترکیب سرب دار و بدون سرب هر دو رایج بوده است.

کالاهای فرهنگی مصرفی نظیر نوشت افزارها، تأثیرات مستقیمی بر هویت فرهنگی جامعه دارند. اهمیت حفظ هویت و ارزش های فرهنگی جامعه، این ضرورت را ایجاد می کند تا برای طراحی و تزئین نوشت افزارها از الگوهای هنر ایرانی استفاده شود. نگاره های شاهنامه طهماسبی منبعی غنی از نقوش و الگوهای تزئینی است و نگاره خواب دیدن ضحاک، دارای تنوع نقوش تزئینی هندسی زیادی است. هدف پژوهش شناسایی نقوش هندسی نگاره خواب دیدن ضحاک در شاهنامه طهماسبی و کاربست آن در طراحی کالاهای فرهنگی یعنی نوشت افزارها است. پرسش ها عبارتند از: 1- انواع نقوش و ترکیب بندی های هندسی (گره های هندسی) در نگاره خواب دیدن ضحاک شامل چه نقوشی هستند؟ 2- چگونه می توان انواع نقوش و ترکیب بندی های هندسی (گره های هندسی) را در نگاره خواب دیدن ضحاک، در طراحی کالاهای فرهنگی نظیر نوشت افزار (دفتر و خودکار) به کار برد؟ پژوهش پیش رو با تجزیه و تحلیل کیفی اطلاعات کتابخانه ای و اسنادی و با رویکرد توصیفی- تحلیلی انجام شده و نمونه مورد بررسی شامل نگاره خواب دیدن ضحاک اثر میرمصور است و نتایج نشان می دهد 26 ترکیب هندسی در این نگاره وجود دارد که این ترکیب ها از 19 نوع نقش تشکیل شده اند و این نقوش هندسی، در طراحی 11 نمونه نوشت افزار یعنی 4 دفتر و 2 دفترچه و 5 خودکار به کار رفته است.

نگاره «دو حکیم متنازع» منتسب به آقامیرک در نسخه خمسه طهماسبی یکی از آثاری است که نگارگر به عنوان مؤلف، معنای افزوده ای را از اثر به وجود آورده است. پژوهش حاضر با هدف شناسایی معنای لایه های پنهانی، نگاره مورد نظر را در چهارچوب شمایل شناسی پانوفسکی تحلیل می کند و با روش توصیفی تحلیلی و مطالعات اسنادی، به طرح این پرسش می پردازد که چه لایه های معنایی پنهانی در نگاره «دو حکیم متنازع» وجود دارد؟ نتایج نشان می دهد که نگاره برخاسته از دیدگاه های معنوی و دینی است و از باور های حکمت آمیز اسلام، سرچشمه می گیرد. آقامیرک نیز متأثر از این نگرش عرفانی و از طرفی با توجه به نزدیکی به دربار شاه طهماسب، ضمن  بیان شکوه و عظمت دربار به مدد نمادهای بصری و با نمایان کردن جدال دو حکیم در صحنه درباری، به صورت باطنی و غیرمستقیم، پیام های اخلاقی را به شاه و درباریان انعکاس داده است که مبادا تعصبات بیش از حدِ آن ها باعث از بین رفتن سلطنت شود. تصویر بیانگر نزاع کلیدی بین عقل و وهم است؛ نزاعی که درون همه انسان ها وجود دارد و انسان را به سوی غرور و غفلت سوق می دهد. ظاهر توهم همانند گل زیبایی است که ظاهر عقلانی دارد؛ ولی در باطن منجر به شکست انسان می شود.

اشتغال یکی از مسائل و موضوعات مهم جامعه ی امروز ایران است و موضوع کارآفرینی یکی از راه های اشتغال و گسترش فرهنگ کارآفرینی یکی از رویکردهای مهم جوامع پیشرفته است. هنر اسلامی یکی از حوزه های مهم هنری در جهان اسلام محسوب می شود و اهمیت ساختار دینی و فرهنگی جامعه ی اسلامی لزوم گسترش کارآفرینی در حوزه ی اسلامی را ایجاد می کند. طراحی و ساخت لوازم کاربردی نظیر قاب آینه هم یکی از رویکردها در حوزه ی کارآفرینی می باشد و این محصول جایگاه مهم مصرفی و کاربردی در منازل، اماکن و معماری دارد. در این پژوهش شناخت اهمیت کارآفرینی در حوزه ی هنر اسلامی با محوریت طراحی و ساخت قاب آینه ی فلزی باالهام از مفاهیم هنر و فرهنگ و فلسفه ی اسلامی و نیز شناسایی چگونگی و اهمیت بازتاب مفهوم نور در طراحی و ساختار زیبایی شناسی محصولی کاربردی چون قاب آینه ی فلزی به عنوان اهداف پژوهش مطرح شده است و در این راستا اطلاعات کتابخانه ای و داده های اسنادی و میدانی با رویکرد توصیفی- تحلیلی مورد مطالعه ی کیفی و کاربردی قرار گرفته و اطلاعات به شیوه ی فیش برداری و با استفاده از دوربین عکاسی و اینترنت و مشاهده و کسب مهارت تجربی و عملی جمع آوری شده است. نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد می توان با حفظ تناسب ساختاری محصول کاربردی و مفهوم شناسی اسلامی به طراحی و ساخت محصول کاربردی قاب آینه پرداخت و این محصول با الهام گیری از مفهوم نور در فلسفه و حکمت اسلامی و کاربرد نقوش نمادین و زبان تصویری رمزی شامل نقوش شمسه، گل های ختایی و اسلیمی و عدد 12 تولید شده است.

نقاشی دیواری به فرآیند طراحی یا نوشتن بر روی دیوار اشاره دارد، در حالی که دیوارنگاری به اثر نقاشی یا نوشته شده بر روی دیوار گفته می شود. نقاشی های دیواری و تعابیر معروف، با توجه به بررسی های به دست آمده در تجربیات کاربردی و کارشناسی، با ویژگی های این هنر در ایران مرتبط هستند، مثلاً با معماری ارتباط تنگاتنگی دارند واز نظر ایجاد تأثیر قوی بصری، آفرینش زیبایی، هماهنگی فرم و ریتم نقش ارزشمندی در آثار معماری دارند. می توان به یکپارچگی با محیط اطراف، دیوارها و کل بنا، تکمیل کننده معماری، هویت بنا، سبک تزئینی، استحکام، مقاومت و عدم تعلق به دوره ای خاص اشاره کرد. هدف پژوهش حاضر بررسی جامعه شناختی نقاشی های دیواری میدان ولی عصر (ع) است که فراتر از تعریف فرم فیزیکی، به تأثیر اجتماعی نقاشی های دیواری و امکانات آن ها برای ارتباط و حرکت می پردازد. از این رو، پژوهش حاضر سعی دارد به چگونگی بازنمایی دیوارنگاره های میدان ولی عصر(عج) در سطوح ملی و بین المللی پاسخ دهد. روش تحقیق مقاله بر اساس دیدگاه اجتماعی پیر بوردیو است و به تحلیل نقاشی های دیواری میدان ولی عصر(عج) در بستر اجتماعی امروز می پردازد. این پژوهش با استفاده از روش های توصیفی تحلیلی و از طریق تحقیق کتابخانه ای و مشاهده آثار انجام شده است. نتایج این بررسی نشان می دهد موضوعاتی که هنرمندان دیوارنگاره ولی عصر(عج) اغلب مورد توجه دارند، شرایط و اتفاقاتی است که در جامعه ملی و بین المللی رخ داده است. سرمایه های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و نمادین در به نمایش گذاشتن اقتدار، همبستگی، وحدت و غیره به وفور قابل مشاهده است، اما طراحان این دیوارنگاره ها سعی نموده اند که از سرمایه نمادین به شیوه تمثیل سازی بهره برد و امر تأثیرگذاری بر مخاطب را افزایش دهد. 

آثار محمّد سیاه قلم به دلیل تمرکز در نمایش انواع لباس ها قابل بررسی است. نظام پوشاک به عنوان یکی از عناصر نشانه ای توسط رولان بارت مطرح شد. اهداف این پژوهش، نشانه شناسی لباس ها در نگاره های محمّد سیاه قلم و رمزگشایی دلالت های آن هاست. دو سؤال این پژوهش شاملِ ۱. با توجّه به آراء رولان بارت، لباس ها در نگاره های محمّد سیاه قلم بر چه وجوه نشانه شناسی استوار است؟ ۲. وجوه افتراق و اشتراک لباس ها در نگاره های محمّد سیاه قلم با توجّه به جایگاه اجتماعی اقشار مختلف موجود در نگاره ها کدام است؟ این نوشتار به روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از ابزار فیش، منابع کتابخانه ای و اسنادی به گردآوری مطالب پرداخته است. جامه ی آماری نگاره های سیاه قلم با محوریت ترسیم لباس هاست که نُه نگاره از میان منابع معتبر به صورت غیرتصادفی انتخاب شده و تا رسیدن به اشباع نظری به آن ها پرداخته شده است. روش تجزیه و تحلیل اطلاعات به صورت کیفی بوده و از طریق توصیف و تحلیل نگاره ها از منظر مورد نظر -در عنوان پژوهش- در نگاره های سیاه قلم، مورد تجزیه و تحلیل و بررسی قرار گرفته است. نتایج نشان می دهد؛ دقت نظر سیاه قلم در استفاده از پوشش به مثابه ی نشانه ی بصری، جهت معرفی شخصیت های نگاره هاست. در آثار سیاه قلم نمادها در اندازه و بلندی لباس، میزان پوشیدگی و هم چنین در سطحی دیگر، در استفاده از الحاقات وابسته به لباس قابل پیگیری و طبقه بندی است. رولان بارت اشاره دارد که نوع و میزان پای بندی به این نمادها، در تلقی مخاطب از سطح اجتماعی افراد قابل دریافت است که در شخصیت های خلق شده توسط سیاه قلم، لباس و نوع نمایش آن در پیکره ها، مخاطب را در تفکیک شخصیتیِ هرکدام از طیف های اجتماعی تصویرشده به وسیله ی وی هدایت می کند.

در دنیای معاصر، بازی های ویدیویی به مثابه جانشینی برای بازی های کهن، بدل به یکی از مطلوب ترین فعالیت های انسان در تمامی جوامع بشری شده است. بازی های ویدیویی معاصر ایران به دلیل تأثیرات هنر ایرانی- اسلامی، دارای نمادها و نشانه هایی است که قابل تأمل و بررسی است. هدف مقاله حاضر، شناخت جلوه نمادهای ایرانی- اسلامی در طراحی بازی ویدیویی «گربه و کودتا» به مثابه یکی از شیوه های بیان تصویری در ساخت بازی های ایران و تحلیل مفاهیم به کار رفته در هر یک از نمادهای آن است. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است و شیوه جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای از طریق فیش برداری و تصویرخوانی است. روش تجزیه و تحلیل داده ها کیفی است. نوع تحقیق از نظر هدف، نظری است. این تحقیق با این پرسش آغاز شده است که نمادهای به کار رفته در بازی «گربه و کودتا» شامل چه مواردی است؟ و هر یک از نمادهای به کار رفته در این بازی، دارای چه مفاهیمی است؟ نتایج تحقیق نشان می دهد که در بازی گربه و کودتا، علاوه بر پیروی از سنت های تصویری نگارگری ایرانی- اسلامی، از نمادهایی نیز استفاده شده که هر یک به تنهایی مفاهیمی را به نمایش گذاشته اند. عناصر نمادین بازی گربه و کودتا را می توان در سه بخش نمادهای هندسی، تلفیقی و طبیعی بخش بندی کرد. هریک از این عناصر نمادین، انعکاس القای قدرت انسان و حیوان، نابودی نیروهای پلید، نبرد خیر و شر، کشمکش میان نور و تاریکی و نیز به عنوان واسطه ای بین عالم محسوس (دنیا) و عالم ملکوت (خدا) به حساب می آیند که با پایبندی به سنت نگارگری ایرانی- اسلامی مورد استفاده قرار گرفته اند.

آنچه در نگاره های معراج نامه میرحیدر حائز اهمیت است، توصیف تصویری دنیایی است که نگارگر تلاش کرده با بهره گیری از روایت کلامی، القای مضامین ماورایی آن را ممکن سازد. در مورد مضامین و شخصیت های آن، پژوهش های متعددی شکل گرفته است؛ اما فضایی که این عناصر بر پیکر آن نقش بسته و سهم نگارگر در بازتاب این فضای ماوراءطبیعی، مورد التفات پژوهش های پیشین واقع نشده است. هدف از این پژوهش: کشف تفاوت های فضا در متن کلامی و فضاسازی در متن تصویری معراج نامه میرحیدر و شناسایی سهم نگارگر به واسطه تفسیر وی در خلق اثر است. سؤال پژوهش عبارت است از: با مطالعه بینانشانه ای فضا در متن کلامی و متن تصویری معراج نامه میرحیدر چه تفاوت هایی را می توان یافت که حاصل تفسیر نگارگر است؟ پژوهش حاضر به لحاظ هدف کاربردی و روش گردآوری داده ها به شیوه اسنادی و مطالعات کتابخانه ای با روش تطبیق و تحلیل بینانشانه ای و با رویکرد ترامتنیت ژنت صورت گرفته است. این رویکرد به دلیل خوانش و طبقه بندی روابط میان دو متن در تفکیک سهم مصوِّر از مؤلف رویکردی کارآمد است. نتایج نشان می دهد، نگارگر با تفسیر خویش از متن کلامی، خلق فضا در متن تصویری را با کاهش یا افزایش عناصر توأمان کرده و منجر به تراگونگی در بیش متنیت شده است. حاصل تفسیر نگارگر در قالب عناصر فضاساز در راستای بازسازی قصد مؤلف با افزودن بخش های متکی به حافظه بصری و فرهنگی او باعث شده، دریافت و ادراک سایر مخاطبین هدایت و کنترل گردد. سهم نگارگر در گونه جایگشت با تکثیری جدی در فضایی جدید، منتج به تبیین و توصیف متن کلامی، ماندگاری مفاهیم و ادراک بخش های ناپیدای متن کلامی گشته است.

نگارگر، در بازنمودهای تصویریِ روایت و داستان های ادبی در هر دوره تاریخی متأثر از مذهب، فلسفه، ادبیات، علم و سیاست و زندگی اجتماعی و فرهنگ همان دوره بوده است که در مواردی به دلیل مؤلف بودن نگارگر، معنای دیگری به یک اثر بخشیده می شود. یکی از آثار شاخص نگارگری ایران نگاره های خمسه نظامی کتابخانه بریتانیا در مکتب پسین هرات است که به نظر می رسد نگارگران معنای دیگری را در نگاره ها خلق کرده اند که در حقیقت نشان دهنده مؤلف بودن نگارگر در ترسیم صحنه های خمسه نظامی در آن دوران است. از نگاره هایی که نگارگر به عنوان مؤلف یک اثر معنای افزوده ای را ایجاد نموده، تصویر نگاره معراج پیامبر منتسب به عبدالرزاق را می توان نام برد که هدفمند برگزیده شده است. هدف این پژوهش شناسایی معنای لایه های پنهان در نگاره معراج پیامبر به روش آیکونولوژی بوده بنابراین این تحقیق بر مبنای هدف در زمره پژوهش های بنیادین است و براساس ماهیت توصیفی تحلیلی می باشد. نگارندگان تلاش دارند با مطالعات اسنادی به طرح این پرسش بپردازند که «چه لایه های معنایی پنهان در نگاره معراج پیامبر در نسخه خمسه نظامی بریتانیا وجود دارد؟ نتایج حاصل نشان می دهد که هرچند نگاره قواعد زیبایی شناختی نگارگری ایرانی را رعایت کرده اما با ممزوج کردن مضامین ادبی و مذهبی و با تحلیلی ناب درباره امامان شیعی نوع نگرش خود و اوضاع حاکم بر جامعه را جهت دستیابی به تفکرات تشیع و تصوف مصور نموده است و در این نگاره به وضوح شاهد نشان دادن مضامین افزوده توسط نقاش در ارتباط با عرفان، صوفی گری و همچنین اعتقاد به شیعه دوازده امامی هستیم.اهداف پژوهش:شناسایی معنای لایه های پنهان در نگاره معراج پیامبر به روش آیکونولوژی.بررسی مضامین افزوده توسط نقاش در نگاره معراج پیامبر.سؤالات پژوهش:چه لایه های معنایی پنهان در نگاره معراج پیامبر در نسخه خمسه نظامی بریتانیا وجود دارد؟نقاش در نگاره معراج پیامبر، چه مضامینی در ارتباط با عرفان، صوفی گری و اعتقادات شیعی افزوده است؟

گچ بری های به دست آمده از مجموعه ی سامرا از نقوشی تزیینی تشکیل شده اند که همواره موردتوجه اهل علم و هنر است. برخی از این گچ بری ها کاملاً از گچ بری های کاخ های ساسانی و نقوش انتزاعی و هندسی آن تقلید شده اند. برخی دیگر نقوشی انتزاعی هستند که باوجود شباهت های بسیار به دیگر نقوش صدر اسلام و هنر ساسانی، از ویژگی هایی منحصر به خود نیز برخوردارند. یکی از ویژگی های مهم این نقوش تلفیق نقش مایه های ساسانی و عناصر هنر میان رودان در جانوران ترکیبی و شمایل های انتزاعی است. این ساختارهای تصویری در تندیس ها، نقش برجسته ها و بیشتر از همه در مهرهای بین النهرین دیده می شوند. بسیاری، مانند؛ سنت گرایان معتقدند پس از ورود اسلام هنرمندان به دلایل توحیدی به ندرت تصویرهای انسانی و حیوانی را به ویژه بر دیوارهای مساجد بکار برده اند. پاسخ به این سؤال مهم که برخلاف این دیدگاه، تصویرهای انسانی یا حیوانی به صورت جانوران ترکیبی در سامرا به عنوان یکی از مهم ترین آثار مربوط به قرون اولیه ی اسلام وجود دارد؛ مسئله ی است که در جریان این پژوهش باید به آن پاسخ داده شود. در این راستا هدف پژوهشِ پیشِ رو تحلیل های ترسیمی نقوش گچ بری سامرا و مقایسه ی آن با نقوش جانوران ترکیبی در آثار باستانی این منطقه (از دوره ی آشور تا پایان ساسانی) است. نتایج حاصل از این پژوهش که به روش توصیفی، تحلیلی تطبیقی انجام شده، وجود شمایل های انتزاعی و جانوران ترکیبی در نقوش تزیینی گچبری ها بر پهنه ی بناهای سامرا است. همچنین از دیگر دستاوردهای تحقیق بیان ترسیمی و توصیفی ریشه های نقوش سامرا در نقوش باستانی میان رودان (شمایل ها و جانوران ترکیبی) و نقوش ساسانی است که پس از ورود اسلام تلفیق و تحول یافته و بازآفرینی شده اند.

 نقاشی ایرانی به مثابه میراث فرهنگی، سرمایه نمادین و معنوی ماست که باید در ایجاد شرایط آموزش کارآمد و صحیح آن بکوشیم. پژوهش حاضر تلاش دارد ضمن واکاوی جایگاه نگارگری در آموزش عالی هنرهای سنتی، به ارزیابی و آسیب شناسی واحد درسی نگارگری و ارائه راه کار جهت بهبود آن در سرفصل مقطع کارشناسی صنایع دستی بپردازد. مؤلفان تلاش نموده اند تا با بهره گیری از رویکرد قیاس در واکاوی واحد درسی در دیگر رشته های نظام آموزش عالی-هنر یافته ها را غنایی دوچندان بخشد. مختصری از یافته ها گویای آن است که به دلایل متعدد از جمله عدم تناسب زمان در نظر گرفته شده با هدف گذاری و ماهیت درس، تعدد رئوس مطالب در دو شاخه تذهیب و نگارگری، عدم توجه به مبحث مهم طراحی، ضعف در شرح درست نویسی، عدم تناسب آزمون ارزیابی با اهداف و ماهیت درس؛ می توان بیان نمود که شرایط فعلی واحد نگارگری در مقطع کارشناسی مناسب نیست. نکته مهم دیگر موازی کاری بسیار، مجزابودن حوزه های نگارگری و تذهیب از صنایع دستی و در عین حال کم اهمیتی این واحد درسی در سرفصل کارشناسی صنایع دستی است. پیشنهادات و راه کارهای بهبود و یا جایگزینی واحد متناسب تر با هدف گذاری رشته به صورت منسجم و در قالب متن و پیش طرحی برای بازنویسی شرح درس در مقاله ارائه شده است.اهداف پژوهش:آسیب شناسی جایگاه آموزش نگارگری در سرفصل مقطع کارشناسی صنایع دستی.ارائه راه کارها و پیشنهاداتی در راستای بهبود وضعیت. سؤالات پژوهش: نقاط ضعف و قوت و ناکارآمدی های واحد آموزش نگارگری در مقطع کارشناسی صنایع دستی (سرفصل وزارت علوم، تحقیقات و فناوری) کدام اند؟پیشنهادات و راه کارهای بهبود دهنده وضعیت فعلی آموزش نگارگری در مقطع کارشناسی صنایع دستی شامل چه مواردی هستند؟ نقاشی ایرانی به مثابه میراث فرهنگی، سرمایه نمادین و معنوی ماست که باید در ایجاد شرایط آموزش کارآمد و صحیح آن بکوشیم. پژوهش حاضر تلاش دارد ضمن واکاوی جایگاه نگارگری در آموزش عالی هنرهای سنتی، به ارزیابی و آسیب شناسی واحد درسی نگارگری و ارائه راه کار جهت بهبود آن در سرفصل مقطع کارشناسی صنایع دستی بپردازد. مؤلفان تلاش نموده اند تا با بهره گیری از رویکرد قیاس در واکاوی واحد درسی در دیگر رشته های نظام آموزش عالی-هنر یافته ها را غنایی دوچندان بخشد. مختصری از یافته ها گویای آن است که به دلایل متعدد از جمله عدم تناسب زمان در نظر گرفته شده با هدف گذاری و ماهیت درس، تعدد رئوس مطالب در دو شاخه تذهیب و نگارگری، عدم توجه به مبحث مهم طراحی، ضعف در شرح درست نویسی، عدم تناسب آزمون ارزیابی با اهداف و ماهیت درس؛ می توان بیان نمود که شرایط فعلی واحد نگارگری در مقطع کارشناسی مناسب نیست. نکته مهم دیگر موازی کاری بسیار، مجزابودن حوزه های نگارگری و تذهیب از صنایع دستی و در عین حال کم اهمیتی این واحد درسی در سرفصل کارشناسی صنایع دستی است. پیشنهادات و راه کارهای بهبود و یا جایگزینی واحد متناسب تر با هدف گذاری رشته به صورت منسجم و در قالب متن و پیش طرحی برای بازنویسی شرح درس در مقاله ارائه شده است.اهداف پژوهش:آسیب شناسی جایگاه آموزش نگارگری در سرفصل مقطع کارشناسی صنایع دستی.ارائه راه کارها و پیشنهاداتی در راستای بهبود وضعیت. سؤالات پژوهش: نقاط ضعف و قوت و ناکارآمدی های واحد آموزش نگارگری در مقطع کارشناسی صنایع دستی (سرفصل وزارت علوم، تحقیقات و فناوری) کدام اند؟پیشنهادات و راه کارهای بهبود دهنده وضعیت فعلی آموزش نگارگری در مقطع کارشناسی صنایع دستی شامل چه مواردی هستند؟ 

بیان مسئلهگرز گاوسر یکی از ابزارهای جنگی نمادین در داستان های اساطیری و وسیلهٔ دستگیری ضحاک در شاهنامهٔ فردوسی است. تصویر این اثر در نگاره های شاهنامهٔ طهماسبی ترسیم شده است و صحنه ای به دار آویختن ضحاک توسط فریدون یکی از نگاره هایی است که نقش گرز گاوسر در آن دیده می شود. همچنین گرز گاوسری با مشخصاتی مشابه در موزهٔ متروپولیتن نیویورک وجود دارد که نمونه ای عینی از این ابزار جنگی است. وجود شباهت فرم و ظاهری نمونهٔ گرز گاوسر فلزی و تصویر نقش شده در نگارهٔ به دار آویختن ضحاک در شاهنامهٔ طهماسبی ضرورت انجام پژوهش حاضر را ایجاب کرده است. هدف پژوهشهدف پژوهش حاضر شناسایی وجوه اشتراک و افتراق گرز گاوسر در نگارهٔ شاهنامهٔ طهماسبی و نمونهٔ موجود در موزهٔ متروپولیتن است.  سؤال پژوهشپرسش مطرح شده در پژوهش حاضر این است: نقش گرز گاوسر فریدون در نگارهٔ به دار آویختن ضحاک (شاهنامهٔ طهماسبی) و نمونهٔ شماره 1882.25.36 موجود در موزهٔ متروپولیتن نیویورک چه وجوه اشتراک و افتراقی دارند؟  روش پژوهشپژوهش پیشرو با تجزیه و تحلیل اطلاعات کتابخانه ای و داده های اسنادی و با رویکرد توصیفی-تحلیلی و تطبیقی انجام شده است. نمونه های مورد بررسی نیز شامل نقش گرز گاوسر در نگارهٔ به دار آویختن ضحاک از شاهنامهٔ طهماسبی و گرز فلزی موجود در موزهٔ متروپولیتن است. نتیجه گیرینتایج نشان می دهد نمونهٔ گرز گاوسر موزهٔ متروپولیتن دارای فرمی مشابه با نقش گرز فریدون در نگارهٔ موردنظر است و دارای رنگ و جنس آهنی است و تزئینات طلایی و زراندود دارد، در حالی که گرز ترسیم شده در نگاره به رنگ طلایی است.

داستان های قرآن و اسطوره های هند، از موضوعاتی هستند که پژوهشگران،کمتر به مقایسه و تطبیق آنها پرداخته اند. نگارگران زیادی، این داستان ها را تصویرسازی کرده اند که بررسی آنها می تواند به بازنمایی مفاهیم و معانی درونی دین کمک کند. این مقاله، داستان یونس(ع) در قرآن را با داستان هندی مربوط به تجلّی اول ویشنو(خدای نگهدارنده) در ادیان هندو، مورد بررسی قرار داده است تا به هدف پژوهش که شناسایی و کشف معانی، در نگاره های این دوتمدن است، دست یابد. برای دست یابی به این هدف، نگارنده در صدد پاسخ به این سوالات بوده است:1.چه شباهت ها و تفاوت هایی در نگاره های یونس(ع) و ویشنو، وجود دارد؟2.علت استفاده از تصویر انسان-ماهی در دو تمدن اسلامی و هندی چیست؟ برای رسیدن به این مقصود، نگارنده نشانه های نمادین در نگاره های اسلامی و هندی را موردبررسی قرار داده است. روش پژوهش حاضر، از نوع بنیادی و توصیفی- تحلیلی و تطبیقی است. جامعه پژوهش، شامل شش نگاره از هنر اسلامی و هنر هندی است.همچنین شیوه تحلیل آثار کیفی است. بررسی ها نشان داده است که شمایل یونس(ع) و ویشنو در ترکیب با ماهی، تاثیرات نقوش اساطیری از انسان-ماهی را نشان می دهد اما معانی متفاوتی از این تصویر در این دو تمدن دریافت می شود. به نظر می رسد باورهای اساطیری درعلت استفاده از این موجود ترکیبی، بسیار تأثیرگذار بوده است. تصویرگران داستان یونس(ع)، با تاثیرپذیری از معنی نمادین این نقشمایه در اساطیر،داستان قرآن را تصویرسازی کرده اند. همینطور در داستان ویشنو نیز تصویرگران هندو بسیار به منابع اسطوره ای پایبند بوده اند و اعتقادات دینی خود را با ترکیب عقاید اسطوره ای به نمایش گذاشته اند.

سفال سامانی که منسوب به قرون سوم و چهارم هجری است، شباهت ترسیمی بسیاری با آثار ساسانیان دارد. نحوه نقاشی چهره ها و اجزای پیکره ها، ترکیب بندی برخی آثار شاخص و شماری ویژگی های تزیینی دیگر، سفال نیشابور را از نظر محققان تاریخ هنر، دنباله منطقی هنر ساسانی در نخستین سده های اسلامی جلوه داده است. هنگامی که خوانش مفهومی از نقوش، تابعی از همین گزاره می شود، تعمیم پذیری نظریه کلی «تأثیرپذیری هنر اسلامی از هنر ساسانی»، به واسطه برخی آثار مخدوش می شود. با نادیده گرفتن سهم هنر ساسانی در تحلیل نقوش، برخی دیگر از آثار از دایره اعتبارسنجی نظری حذف می شوند. اهمیت، ضرورت و هدف این مقاله را اصلاح وضعیت نظریه فوق، شرح می دهد. سوال اصلی پژوهش این است که در مورد سفال نقاشی شده سامانی نیشابور، چه نظریه ای می توان پیشنهاد نمود که بتواند تعمیم پذیری مطلوب تری از نظریه های موجود داشته باشد؟ روش تحقیق، ترکیبی از روش های توصیفی، تاریخی و داده بنیاد یا زمینه ای است. نتایج پژوهش نشان می دهد در تنوع موضوعات و مقولات مفهومی نقوش، ترسیم یک سپهر نظری از مفهوم آخرالزمان، می تواند جامع ترین پاسخ به پرسش از چرایی وجود آثار نیشابور در سده های سوم و چهارم هجری باشد. 

 نگاره «معراج پیامبر (ص)» اثر سلطان محمد متعلق به نسخه خمسه طهماسبی از تبریز در دوره صفوی است که در زمان شاه سلیمان توسط محمد زمان مرمت شده و یکی از آثاری است که نگارگر به عنوان مؤلف اثر هنری، معنای افزوده ای از اثر را به وجود آورده است. نکتهٔ قابل توجه در این نگاره، فرشته ای است که در حین نگاه توأم با لبخند به مخاطب اثر، در حال حرکت به سمت پیامبر (ص) و اهدای تاج به تصویر کشیده شده، گویی نگارگر دیدگاه خویش را در اثر نمایان کرده است. پژوهش حاضر با هدف شناسایی معنای لایه های پنهانی، نگاره موردنظر را با شیوهٔ آیکونولوژی پانوفسکی تحلیل کرده و در پی پاسخ به این پرسش است که چه لایه های معنایی پنهانی در نگاره «معراج پیامبر (ص)» وجود دارد؟ نتایج حاصل از این تحقیق نشان می دهد عوامل فرهنگی و سنت های اجتماعی دوران صفوی و عناصر بصری رایج در نگارگری این زمان، در پوشش و احوال شخصیت های موجود در نگاره تاثیرگذار بوده اند و از طرفی نگارگر تحت تأثیر فضای معنوی و اجتماعی حاکم بر دورهٔ صفوی دست به خلق اثر زده است. درحقیقت این نگاره برخاسته از دیدگاه های معنوی و دینی زمان خلق اثر توسط سلطان محمد و دیدگاه های سیاسی و اجتماعی زمان مرمت اثر توسط محمد زمان بوده است. سلطان محمد متأثر از نگرش عرفانی، دست به خلق این اثر زده است. از طرفی هم محمد زمان مرمت گر اثر نیز باتوجه به شرایط سیاسی و اجتماعی آشفته حاکم بر زمان حکومت شاه سلیمان صفوی به صورت باطنی و غیرمستقیم با توجه به سیرت پیامبر، ایشان را الگوی حکومت داری دینی دانسته و نارضایتی خویش را از دوره تاریخیِ صفوی به مخاطب اثر القاء می کند. در نتیجه شاه سلیمان را لایق حکومت داری ندانسته است.

پیشینه بردگی در ایران به سال های پیش از اسلام بازمی گردد و انواع برده در دوره های مختلف در جامعه حضور داشتند که یکی از انواع آن، برده زن یا کنیز است که در هنرهای مختلف بازنمایی شده اند. پژوهش حاضر به تحلیل بازنمایی کنیزان در نگارگری دوره تیموری پرداخته و رابطه میان پایگاه اجتماعی و بازنمایی آنها را بررسی می کند. روش این پژوهش توصیفی-تحلیلی است و با استفاده از منابع کتابخانه ای انجام شده است. با توجه به ارتباط مستقیم نگارگری تیموری و ادبیات فارسی، در ابتدا انواع کنیزان در متون ادبی دسته بندی شده و سپس در نگاره های دوره تیموری مورد تحلیل قرار گرفتند. نتایج پژوهش نشان می دهد که کنیزان در عصر تیموری در نٌه پایگاه اجتماعی مختلف قرار داشتند، اما تنها آن دسته کنیزان که مورد توجه متون ادبی بودند، در نگارگری بازنمایی شده اند. این بازنمایی تصویری با توجه به اهمیت پایگاه اجتماعی کنیزان متفاوت بوده است به نحوی که کنیزان تجملاتی و هنرمند در دسته های چندتایی و در حاشیه تصاویر بازنمایی شده اند درحالی که کنیزان معشوقه و خدمتکار به صورت یکه به مرکزیت تصویر نزدیک می شوند. درنهایت چنین نتیجه ای حاصل شد که نگارگری تیموری، با تأکید بر ارتباط با متون ادبی، ترجیح می دهد کنیزانی را بازنمایی کند که در داستان ها مورد توجه هستند و وضعیت بازنمایی در ترکیب بندی تصویر نیز با پایگاه اجتماعی شان تطابق دارد.