مرجان علی اکبرزاده زهتاب

تحولات اجتماعی از آغاز قرن بیستم تا کنون در ادبیات ایران و لبنان بازتابی ویژه داشته است و شعر «شاملو» در ادبیات معاصر ایران و «ابو ماضی» در ادبیات معاصر لبنان از منظر بازتاب تحوّلات اجتماعی اهمیّتی ویژه دارند. مقاله پیش روی با هدف تبیین بازتاب رخدادهای اجتماعی در شعر شاملو و ابوماضی بر پایه نظریّه محتواهای مسلط «هنری زالامانسکی» مبنی بر «جامعه شناسی ادبیّات» با رویکردی توصیفی- تحلیلی بر اساس مکتب آمریکایی ادبیّات تطبیقی انجام شده است. دستاورد پژوهش نشان می دهد که تحوّلات اجتماعی معاصر ایران و لبنان در شعر شاملو و ابوماضی، کارکردی آشکار داشته و مضامینی مشترک در شعر متعهّد این دو شاعر ایرانی و لبنانی پدید آورده است. پاسخ و راهکار این دو شاعر در قبال معضلات جامعه خود -که از دیدگاه زالامانسکی، این پاسخ در انواع ادبی گوناگون متبلور می شود- «مبارزه برای آزادی» است. شاملو مبارزه با خفقان رژیم پهلوی و ابوماضی مبارزه در برابر ستم های حکومت عثمانی را به تصویر کشیده است. مفاهیمی چون رنج مهاجرت، وطن دوستی، انتقاد از فقر و رنج مردم، شکوه از استبداد حاکم، روشنگری و ظلم ستیزی، آزادی خواهی و عدالت جویی از مفاهیم اجتماعی شعر این دو شاعر است. این مضامین با توجه به نظریه زالامانسکی که برخی ادبا تنها به روایت تجربه های اجتماعی خود بدون بهره مندی از زیبایی آفرینی ادبی می پردازند و رویکرد برخی دیگر خلاقانه و هنرمندانه است، توسط هر دو با تخیّل گرایی و تصویرآفرینی شاعرانه سروده شده است.

برآنیم بدانیم، رویکرد شاعران معاصر تاجیک، به مفاهیم مذهبی (با تکیه بر شعر شیعی) و عرفانی، در دوره استقلال و پس از آن (1991- 2015) چگونه بوده است؟ درپیِ رنگ باختن افکار سوسیالیستی در تاجیکستان و به ویژه پس از استقلال این سرزمین در 1991 و افزایش تعاملات فرهنگی با ایران (به عنوان سرزمین نیاکان)، بسیاری از مضامینِ مخالف با سوسیالیسم، ازجمله مفاهیم مذهبی و عرفانی که پیش ازین تحت سانسور شدید حکومت قرار داشت، مطمح نظر شاعران قرار گرفت. در پژوهش پیش روی، مضمون یاد شده با ذکر و بررسی شواهد مثالی چند، از شعر شاعران تاجیک، به شیوه ای کتابخانه ای، واکاوی شده است. شعر مذهبی و معنوی تاجیک، قطعاً از نظرگاه مذهب ارزشمندِ اهل تسنن نیز قابل بررسی است که خود، جستاری دیگر می طلبد و در اینجا برای پرهیز از اطاله کلام و نیز تدقیق و باریک بینی، فقط به مفاهیم مذهبی (شیعی)- عرفانی پرداخته شده. این مضمون، پس از سال 2015 -که نقطه عطف اسلام زدایی در تاجیکستان به شمار می رود- دوباره دچار محدودیت هایی شده است. به هر حال، مفاهیم مذهبی (شیعی) و عرفانی در میان شاعران آن دیار، علاوه بر شوریدگی های عارفانه، جنبه زاهدانه و متعبّدانه نیز دارد. در میان شاعرانی چند، به ذکر اصطلاحات عرفانی بسنده شده، در برخی موارد علاوه بر اصطلاحات، مفاهیم عرفانی نیز مدّ نظر قرار گرفته است. برآنیم بدانیم، رویکرد شاعران معاصر تاجیک، به مفاهیم مذهبی (با تکیه بر شعر شیعی) و عرفانی، در دوره استقلال و پس از آن (1991- 2015) چگونه بوده است؟ درپیِ رنگ باختن افکار سوسیالیستی در تاجیکستان و به ویژه پس از استقلال این سرزمین در 1991 و افزایش تعاملات فرهنگی با ایران (به عنوان سرزمین نیاکان)، بسیاری از مضامینِ مخالف با سوسیالیسم، ازجمله مفاهیم مذهبی و عرفانی که پیش ازین تحت سانسور شدید حکومت قرار داشت، مطمح نظر شاعران قرار گرفت. در پژوهش پیش روی، مضمون یاد شده با ذکر و بررسی شواهد مثالی چند، از شعر شاعران تاجیک، به شیوه ای کتابخانه ای، واکاوی شده است. شعر مذهبی و معنوی تاجیک، قطعاً از نظرگاه مذهب ارزشمندِ اهل تسنن نیز قابل بررسی است که خود، جستاری دیگر می طلبد و در اینجا برای پرهیز از اطاله کلام و نیز تدقیق و باریک بینی، فقط به مفاهیم مذهبی (شیعی)- عرفانی پرداخته شده. این مضمون، پس از سال 2015 -که نقطه عطف اسلام زدایی در تاجیکستان به شمار می رود- دوباره دچار محدودیت هایی شده است. به هر حال، مفاهیم مذهبی (شیعی) و عرفانی در میان شاعران آن دیار، علاوه بر شوریدگی های عارفانه، جنبه زاهدانه و متعبّدانه نیز دارد. در میان شاعرانی چند، به ذکر اصطلاحات عرفانی بسنده شده، در برخی موارد علاوه بر اصطلاحات، مفاهیم عرفانی نیز مدّ نظر قرار گرفته است.        

ساقی نامه و خَمریه سرایی، یکی از انواع برجسته شعر غنایی است. بسیاری از شاعران و عارفان، اشعار خود را بر پایه مضامین و مفاهیم اشعار خمری سروده اند و بعضاً بین تصاویر خاکی تا افلاکی پیوند زده اند. بررسی تطبیقی مضامین اشعار ابونواس اهوازی (133ه.ق-196) و حکیم پرتوی شیرازی (870 ه.ق- 941)، مسئله اصلی مقاله پیش روی است. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر متون کتابخانه ای درصدد پاسخ به این پرسش است که تفاوت و تشابه مضامین شعری در خمریات ابونواس و ساقی نامه حکیم پرتوی چیست؟ نتایج تحقیق نشان می دهد که هر دوی این آثار به لحاظ توصیفات، تشبیهات، کاربرد آلات و نغمات موسیقی و نیز واژگان میخانه ای بسان یکدیگر بوده اند، تفاوتی که در این دو به چشم می خورد، آن است که شراب، آلات میخانه ای، ساقی و پیر میکده در خمریات ابونواس، جنبه ظاهری دارد؛ اما در ساقی نامه پرتوی، فراتر از معنی ظاهری بوده، در بیان نوعی تفکر فلسفی و عرفانی است. مفهوم شراب و باده نوشی در خمریات ابونواس، جنبه لذت جویی و عشرت طلبی و در ساقی نامه پرتوی، جنبه سُکر عرفانی و نیل به قرب الهی دارد. او به نوعی کوشیده تا با کاربرد واژگان خمری به ظاهر بدنام، اندیشه های والای عرفانی را در اشعار خود منعکس نماید.

مقاله پیش روی با هدف تبیین دیدگاه سیاسی اجتماعی میرزا تورسون زاده (1977-1911) -شاعر معاصر تاجیک- برآن است منظومه داستانی او؛ «از گنگ تا کرِمل» (1970-1966) را از دیدگاه محتوایی بررسی کند و با رویکردی توصیفی- تحلیلی، هدف غایی شاعر و سیر روایی آن را برای مخاطب تحلیل نماید. دستاورد پژوهش نشان می دهد تورسون زاده، ملقب به «قهرمان ملی تاجیکستان»، که امروزه نیز تصویر او بر روی پول رایج کاغذی این کشور، قابل مشاهده است، این اثر را هم چون دیگر آثار خود، در مکتب رئالیسم سوسیالیستی و در ستایش نظام حاکم بر اتحاد جماهیر شوروی سروده است. او در این منظومه 436 بیتی، نام لنین (1870-1924) را 28 مرتبه شیفته وار تکرار کرده، درحالی که نام «پراتَپ»، -قهرمان اصلی داستان- را که به منظور آزادی هندوستان، قصد سفر از رودخانه گنگ تا قصر کرملین (کرمل) دارد، تنها 17 مرتبه به کار برده است.گویی داستان بهانه ای برای ستایش لنین است که سرانجام نیز در جشن صدسالگی او به چاپ می رسد. بنابراین، هرچند شاعر آن را در دوران «نرمش خروشچف (1894-1971)ی» سروده، عنوان «لنین نامه» برای داستان مذکور از عنوان کنونی آن سزاوارتر است. این منظومه، صرف نظر از برخی عیوب ِوزن و قافیه، با تصویرآفرینی و خیال انگیزی سروده شده و هدف آرمانگرایانه شاعر، همان مقصود «پراتپِ» مسافر، یعنی اتحاد شرق در مواجهه با غرب است.

سعدی در بوستان، به مفاهیمی توصیه دارد که با علم مددکاری اجتماعی امروزی در پیوندی تنگاتنگ است. از دیگرسوی نظریه سعادت فارابی (259ه ق-339) گویی خاستگاه بوستان سعدی و مددکاری اجتماعی نوین است. مساله بنیادین این پژوهش که به گونه ای کتابخانه ای و توصیفی-تحلیلی فراهم آمده، شناخت پیوندهای مفهومی و فکری میان سه ضلع این مثلث؛ بوستان سعدی، مددکاری اجتماعی و نظریه سعادت فارابی است. مهم ترین پرسش مقاله این است که؛ میان اندیشه ها و تعالیم سعدی در بوستان و مددکاری اجتماعی در مفهوم امروزین آن چه پیوندهایی وجود دارد و این هردو چگونه با نظریه سعادت فارابی پیوند دارند؟ فرضیه آن است که سعدی از نظریه سعادت فارابی تاثیر پذیرفته و مددکاری اجتماعی ریشه در آموزه های اندیشه های شرقی از جمله فارابی و تعالیم سعدی دارد. با نگاهی به برآیند تحقیق، مهم ترین بازتاب های علم مددکاری اجتماعی در بوستان سعدی که با نظریه سعادت فارابی نیز پیوند دارد مربوط به احسان و یاری رسانی به خلق است که قرب الی الله را موجب شده و آدمی را به سعادت قصوی –که در اندیشه فارابی بالاترین نوع سعادت است- رهنمون می گردد.

هدف از پژوهش حاضر، تبیین نظریه زبان زنانه لیکاف و بررسی آن در نمایش نامه «کوروش کبیر» از پری صابری است. مسئله اصلی پژوهش که به صورت توصیفی- تحلیلی فراهم آمده، بازشناخت و تحلیل مؤلفه های زبان زنانه بر اساس الگوی لیکاف در نمایش نامه مذکور است. اهمیت این پژوهش به جهت نظریه زبان شناسی جنسیت لیکاف و نیز ارزش ادبی نمایش نامه کوروش کبیر است. مهم ترین پرسش آن است که در این اثر کدام شاخص های زبان زنانه الگوی لیکاف وجود دارد؟ فرضیه آن است که اغلب مؤلفه های زبان زنانه لیکافی در نمایش نامه مذکور وجود دارد و قابل بررسی است. بر اساس برآیند کلی پژوهش که اثر را در سه سطح زبانی (واژگانی و نحوی)، ادبی، و فکری ارزیابی کرده؛ و با توجه به تعداد اندک  شخصیت های زن نمایش نامه در برابر مردان (4 شخصیت زن در برابر 29 شخصیت مرد)؛ علاوه بر آنکه بسیاری از مؤلفه های زبان زنانه در این اندک شخصیت های زن یافت می شود، زبان کلی اثر نیز تحت تأثیر زبان نمایش نامه نویس زن، دارای شاخص های برجسته زنانه است. این موارد که در زبان مردان نیز دیده می شود، توسط هم خوان و هم خوانان به عنوان راویان، و نیز در بیان صحنه بیش از پیش خودنمایی می کند، گویی صابری اسطوره کوروش کبیر را با بیانی دراماتیک و سرشار از مؤلفه های زبان زنانه آفریده است. برای مثال در این اثر تشدیدکننده ها، تکرار واژگان، جملات دعایی، زبان شاعرانه و تن محوری بسامد بالایی دارد.

تمثیل حیوانات در ادب فارسی کاربرد دیرینه ای دارد. مساله ی اصلی پژوهش حاضر، مقایسه ی کارکرد تمثیل حیوانات در سه اثر تعلیمی؛ کلیله و دمنه، مرزبان نامه و سندبادنامه است تا تبیین شود که چگونه هر یک از سه اثر مورد نظر، تمثیل های حیوانات را در راستای اهداف خاص خود به کار بسته اند. ارزش این پژوهش به جهت اهمیت ادبی تمثیل و نیز جایگاه ارزشمند ادبیِ سه اثر مورد نظر در حوزه ی ادب تعلیمی است. مهم ترین پرسش های پیش روی آن است که؛ در سه اثر مورد نظر، کدامین کارکردها برای تمثیل حیوانات در نظر گرفته شده؟ وجوه مشابهت و مفارقت این کارکردها چیست؟ این جستار با ابزار کتاب خانه ای و به روش توصیفی- تحلیلی با بررسی شواهد مثالی از حکایات دارای تمثیلات حیوانی از هرسه اثر فراهم آمده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که؛ نویسندگان هر سه کتاب با بهره گیری از تمثیل حیوانات، معانی پیچیده را آشکار کرده، فضیلت ها و رذیلت های اخلاقی را بیان داشته اند؛ کارکرد تمثیل در کلیله و دمنه بیش تر بر توازن قدرت تکیه دارد و اغلب سیاسی، اجتماعی و اخلاقی است اما کارکرد تمثیل در مرزبان نامه بیش تر اخلاقی، اجتماعی و سیاسی است و در سندبادنامه با بهره گیری از تمثیل بر اساس باورهای آن روزگار به مکر زنان پرداخته دارای جنبه های اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی است.

صنعت ادبی تمثیل ابزاری برای تبیین زبان شعر است و می تواند جنبه ی رمزی نیز بیابد. مسئله ی اصلی این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی و به صورت کتاب خانه ای صورت گرفته، بررسی جایگاه تمثیل در اشعار اخوان ثالث و سهیل محمودی است و این که هر دو شاعر به چه شکل از تمثیل در شعر خود بهره گرفته ا ند. اهمیت این پژوهش به جهت ارزش و اهمیت صنعت تمثیل به عنوان زبانی شعری و نیز جایگاه ارزشمند دو شاعر در ادب معاصر است. پرسش اصلی آن است که اخوان ثالث و محمودی در مقایسه با یک دیگر چگونه از تُمثیل بهره جسته اند؟ فرضیه آن است که گرچه اخوان و محمودی هردو تمثیل را در اشعار خود به کار برده اند اما مسلما چگونگی کاربرد ایشان نسبت به یک دیگر دارای وجوهی از تفاوت و شباهت است. هدف این پژوهش شناخت چگونگی کاربرد تمثیل در شعر دو شاعر مورد نظر و ضرورت انجام تحقیق آن است که به جهت کاربرد بسیار تمثیل توسط هردو شاعر، این پژوهش موجب درک ژرف تر خواننده از شعر این دو شاعر معاصر خواهد شد. برخی از یافته های تحقیق؛ زبردستی اخوان در سرایش تمثیلات توصیفی و روایی، محتوا و فضای تمثیلات اخوان؛ بسیار محزون، سیاسی- اجتماعی و ملی گرایانه و محتوا و فضای تمثیلات محمودی؛ آیینی، انقلاب اسلامی، دفاع مقدس، عشق و سیاسی- اجتماعی، ساختار تمثیلات اخوان و محمودی در هردو محور افقی و عمودی، از نظر چگونگی وضوح تمثیل ها؛ تمثیلات اخوان اغلب رمزگونه و به ندرت تمثیل گویا اما تمثیلات محمودی بیش تر تمثیل گویا و واضح و به ندرت رمزگونه و دیریاب است.

مسئله اصلی پژوهش بینارشته ای پیش روی که به شیوه توصیفی- تحلیلی و به صورت کتاب خانه ای فراهم آمده، آن است که با بررسی مثنوی های مسلم عطار (منطق الطیر، الهی نامه، مصیبت نامه و اسرارنامه که در انتساب آنها بدو شبهه ای وجود ندارد) و نیز شیوه زیست او، به دیدگاه های اگزیستانسیالیستی عطار در چهار حوزه آزادی، مرگ اندیشی، تنهایی و معناآفرینی دست یازیده، اثبات نماید که ریشه های فلسفه اگزیستانسیالیسم مانند بسیاری از اندیشه های ناب بشری از دیرباز در میان متفکران مشرق زمین وجود داشته و بعدها از شرق به غرب راه یافته است. اصول این مکتب فلسفی و اشراقی که امروزه بر بسیاری از علوم مانند روان کاوی و مردم شناسی سایه افکنده، در شالوده های عرفان ایرانی- اسلامی قابل مشاهده بوده، در افکار و آثار عطار بیشتر جلوه گر شده است. مهم ترین پرسش آن است که: اصول اگزیستانسیالیسم، چگونه در مثنوی های عطار و نیز در شیوه زندگی او متبلور شده است؟ فرضیه پژوهش این است که: مثنوی ها و شیوه زندگانی عطار، اغلبِ نگرش های اگزیستانسیالیستی، البته از نوع خداباورانه و عرفانی آن را در خود جای داده است. برخی از مهم ترین مصادیق از مفاهیم اگزیستانسیالیستی از قبیل آزادی، مرگ اندیشی، تنهایی و معناآفرینی (با رویکردی عرفانی) در آثار عطار به وفور یافت می شود. برای مثال، مفهوم آزادی و انتخاب مسیر الی الله در منطق الطیر نزد سی مرغی که در طلب سیمرغ اند، به روشنی قابل مشاهده است. در آثار عطار، مرگ اندیشی و پذیرش آن در مفهوم وصال حق است. تنهایی در اندیشه عطار جایی ندارد، زیرا دنیا جلوه گاه اوست و معشوق در دل عاشق، سکنی دارد و معنایی که عطار اگزیستانسیالیست می آفریند، قرب الی الله و وصال اوست.

در طول تاریخ، بدن در سطح فردی و اجتماعی، همیشه هویّت ساز بوده است. فنون بدنی شامل مهارت ها و بازده ها، قوای جسمانی، سن، مسائل دینی، شیوه مصرف غذایی و نیز فنون جنسی برای بیان عواطف و احساسات و موجب بدنمندی اندیشه انسان شده است. نظامی، سرآمد داستان پردازان غنایی زبان فارسی، در آثار خود، علاوه بر استفاده از ارتباطات کلامی، از ارتباطات غیرکلامی برای زنده نگه داشتن آن ها استفاده کرده است. در این جستار با روش تحلیلی– توصیفی به بررسی و تحلیل فنون بدن بازنمایی جامعه شناسی بدن ایرانی در خسرو و شیرین نظامی با تکیه بر نظریه مارسل موس پرداخته شده است. در این میان جامعه شناسی و انسان شناسی بدن با بازنمایی ادبیات کلاسیک با تکیه بر ژانر عاشقانه (خسرو و شیرین) می تواند پهنه ای برای آشنایی فرهنگ و اجتماع ایران را در پی داشته باشد. یافته های پژوهش نشان می دهد که فنون بدن و مهارت هایی همچون: شمشیرزنی، نیزه زنی، تیراندازی، شکار، اسب سواری و غیره به وفور دیده می شود. علاوه براین قوای جسمانی، سن و مهارت های یادگیری در کودکی و بلوغ و تأثیرآن در کنشگر، نحوه مصرف و حفظ تعادل غذا و مسائل دینی به طور قابل ملاحظه ای مشهود است.

مقاله حاضر به شیوه توصیفی- تحلیلی بر اساس نظریه جامعه شناسی محتواها از «هنری زالامانسکی» نگاشته شده و به بازتاب شخصیت هارون الرشید- به عنوان یکی از خلفای برجسته دوره عباسی-در متون نظم و نثر فارسی پرداخته است. مساله اصلی این پژوهش تحلیل جامعه شناختی ِحکایت هایی از متون ادب فارسی است که در آن ها به هارون الرشید پرداخته شده یا او شخصیت اول آن ها به شمار می رود. پرسش مهم آن است که؛ بر اساس نظریه محتواها از هنری زالامانسکی چگونه می توان به تاثیر اوضاع اجتماعی و سیاسی بر داستان هایی از هارون الرشید پرداخت و مهم ترین شاخصه های آن را برشمرد؟ فرضیه آن است که با توجه به این نظریه تمام آثار ادبی از جمله داستان های هارون الرشید از اجتماع و سیاست دوران خود تاثیر پذیرفته اند و از محتوای آن ها می توان به این مهم دست یافت. اهمیت این پژوهش به خاطر دوره هارون الرشید به عنوان روزگار طلایی عباسی و نیز ارزش علمی نظریه زالامانسکی در جامعه شناسی ادبیات است. با بررسی بعضی داستان ها از بیهقی، عطار، نظامی، سعدی و دیگران می توان گفت؛ با توجه به واقعیت تاریخی هارون الرشید و شخصیت دوگانه او که فردی خوش گذران، ظالم، جاه طلب و البته ادب دوست و دانش پرور بوده در ناخودآگاه جمعی ایرانیان او باشکوه، باصلابت و مقتدر نقش بسته و در داستان ها با همین وجوه چندگانه به تصویر کشیده شده. هم چنین گاهی بیم از قدرت حاکمه(حتی پس از هارون) رخصت نمایش واقعیت او را به ادبا نمی داده است.