سید محسن میرسندسی

اندیشه ورزی پیرامون جامعه مطلوب سابقه طولانی در تاریخ تفکر بشری داراست و در بیشترصورتبندی های اجتماعی وجود داشته است. جامعه شناسی معاصر علیرغم تفاوت هایی که با اندیشه ها ی نظریه پردازان کلاسیک دارد غالباً شامل نوعی تصور صریح یا ضمنی از جامعه مطلوب بوده است. در دهه های اخیر تلاش های فکری جامعه شنا سان در باب وضعیت مطلوب جامعه، عمدتاً حول گفتمان های نظری و در قالب اصطلاحات و مفاهیم جدید دنبال می شود که نوشتار حاضر تلاش می کند با روش مروری تحلیلی به این سؤال بپردازد که در دهه های اخیر چه تغییراتی در مفهوم آرمان شهر نسبت به دیدگاه های کلاسیک جامعه شنا سی به وجود آمده است؟ در پاسخ می توان، توجه به رویکردهای نهادی در کنار پیچیدگی های فزاینده جامعه جدید را به عنوان فرضیه مطرح کرد. برای این منظور ادبیات نظری و مفهومی حاکم بر موضوع و ویژگی های نظم اجتماعی و جامعه مطلوب را در جامعه شنا سی کنونی مورد بحث قرارداد که حاصل آن ظهور مفاهیم جدید همچون جامعه خوب، جامعه مدنی، جامعه سالم، جامعه شایسته و بالاخره جامعه خلاق است. نقطه مشترک همه این مفاهیم علاوه بر نقد وضعیت های جاری ترسیم وضعیتی بهتر برای ارتقای شکوفایی انسان و رفاه اجتماعی است. آن ها همچنین به اهمیت نهادها و ساختارهای اجتماعی در شکل دادن به جامعه مطلوب پرداخته اند که تا قبل از آن مورد توجه نبوده است.

هرچندحجاب در ابتدا یک دستور ساده دینی جلوه می کند،اما نحوه انجام آن از از سوی کنشگران اجتماعی در محیط های اجتماعی به خصوص در جامعه ایران به آن ویژگی خاص و پیچیده ای بخشیده است. در این پژوهش تلاش شده است پدیده هنجارگزینی حجاب در میان دخترانی که دارای مادرانی با رعایت کامل حجاب بوده اند، از منظر فرآیند اجتماعی شدن آنها، مورد بررسی قرار گیرد. مسئله اصلی تحقیق عبارت از این بوده است که:« مدل تبیینی در حفظ الگوی حجاب اسلامی دختران جواندر میان خانواده های پایبند به آن چیست؟».روش انجام پژوهش کیفی و از نوع داده بنیاد بوده است.تعداد مصاحبه شوندگان 27 نفر که از طریق نمونه گیری نظری انجام شده است. مقوله هسته ای بدست آمده مفهوم « الگوپذیری اقناعی» بوده که توسط مدل تبیینی مورد تحلیل قرار گرفته است. مقولات انجام وظائف دینی،فضای غالبی خانواده، نوع رابطه با جنس مخالف و بخصوص مقوله «تاثیر مادر» به عنوان اصلی ترین عوامل در میان موجبات علّی برای نوع انتخاب پوشش دختران شناخته شد.تضعیف ساختاری نهاد خانواده در چند دهه اخیر به عنوان یکی از زمینه های کاهش تاثیرگذاری آن بر فرزندان قلمداد شده است که متناسب با رویکرد این پژوهش برای آن راهکارهائی پیشنهاد شده است.

تفکر پیرامون جامعه مطلوب و اندیشه های آرمان شهری بیانگر نوعی نیاز فکری در جهت اصلاح جوامع و حرکت به سوی وضعیتی بهتر بوده است. خط سیر تحولات فکری جوامع در مورد شکل گیری و معرفی جامعه های مطلوب و تغییر ماهوی آن در دو سده اخیر در ظهور تفکر جامعه شناختی و علم جامعه شناسی مبین نوعی همپایگی دیرپای جوامع و اندیشه های پیرامون آن از یکسو و رشد و تکامل این اندیشه ها تا زمان حاضر بوده است. اندیشمندان اولیه جامعه شناسی در طی قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم متأثر از فضاهای سیاسی و اجتماعی و ریشه های تفکر آرمان شهری در دوره های قبلی هرکدام به نحوی به جامعه موردنظر خود پرداخته اند. این مقاله باهدف شناسایی عناصر مهم جامعه مطلوب در آثار و اندیشه های آن ها به روش مرور تحلیلی تلاش دارد تا نوعی ارتباط بین تفکر آرمان شهرگرایی و جامعه شناسی را در ابتدای شکل گیری آن موردبررسی قرار دهد. شواهد و نتایج نشان می دهد نوعی اشتراک قوی بین دغدغه های جامعه شناسان و آرمان شهرخواهی در پایان قرن نوزدهم وجود دارد، بنابراین می توان نتیجه گرفت که اندیشه های اولیه جامعه شناسی دارای یک عنصر پنهان آرمان شهری در بطن خود بوده است.

توجه و دستیابی به نظریات جدید از متن قرآن همیشه مورد توجه قرآن پژوهان بوده است. یکی از راه هایی که در این مسیر می تواند کاربرد مؤثری داشته باشد، استفاده دقیق و مبتنی بر قواعد علمی از روش های نوین تحقیق است. تحلیل محتوای کیفی یکی از روش هایی است که به موازات اقبال گسترده در فضای مطالعاتی جهانی، در دهه اخیر نیز مورد توجه محققان قرآنی قرار گرفته است. در این پژوهش برای فهم و دستیابی به مضامین اجتماعی سوره حجرات از این روش استفاده کرده ایم. مبتنی بر یافته های تحقیق، مقوله مرکزی به دست آمده از مجموع مضامین استنباط شده در این سوره، بر محور «زمینه های رشد اجتماعی در جامعه مؤمنان» بوده است. خداوند در این سوره به بیان نوعی نظام هنجاری برای مناسبات اجتماعی میان مؤمنان و پیامبر به عنوان پیشوای الهی مردم از یک سو، و خود افراد در جامعه از سوی دیگر، و همچنین خطراتی که می تواند انسجام میان آنها را به خطر بیندازد، می پردازد. مجموعه عوامل و موانعی که در تحقیق برای رشد جامعه مؤمنان به دست آمده است، تصویری کلی از ویژگی های جامعه مطلوب و به خصوص نقش آداب و اخلاق در این نظام را نشان می دهد. همچنین در این سوره به حاکمیت «رابطه برادرانه» به عنوان نوع خاصی از رابطه اجتماعی در تعاملات میان مؤمنان تأکید می شود.

بخش زیادی از بنیادهای فرهنگی در هر جامعه خرد و کلان، شامل ارزش ها و هنجارهایی است که جهت دهی به نگرش ها، ذهنیت ها و رفتارها را در میان آن ها شکل می دهد. فرهنگ اصیل و آرمانی اسلام که در قرآن کریم متجلی شده است، توجه ویژه ای به بیان هنجارها و ارزش های متعالی برای سعادت در حیات فردی و اجتماعی انسان داشته است. از این دیدگاه، جامعه آرمانی اسلام آن اجتماعی است که بتواند زمینه تحقق هر چه بیشتر این ارزش ها و هنجارها را در میان مسلمانان فراهم آورد و از این طریق، سعادت زندگی دنیوی و اخروی آن ها را تضمین نماید. استقرار ارزش ها و هنجارهای مطلوب دینی در جامعه مسلمانان، وابسته به مجموعه ای از عوامل است که عدم توجهِ به موقع و مناسب به آن ها نه تنها در تحقق فرهنگ دینی اخلال ایجاد می کند، بلکه موجب تسهیل در ورود و پذیرش ارزش ها و الگوهایی می شود که بسا تعارض جدی با ارزش ها و هنجارهای مورد نظر اسلام داشته باشد. این مقاله تلاش دارد به عوامل اصلی که از دیدگاه قرآن، موجب ایجاد و گسترش فرهنگ و هنجارهای مطلوب و مورد نظر شریعت اسلام و در نتیجه هنجارمند شدن جامعه مسلمانان می شود، بپردازد. این عوامل شامل سه دسته اصلیِ هنجارفرستان، خودِ هنجار و مخاطبان هنجاری (گروه هدف) می باشد که ضمن معرفی اجمالی، به ویژگی های اثربخشی هر کدام مبتنی بر آیات و اشاره های قرآنی خواهیم پرداخت.

فرهنگ دینی اسلام که در کتاب آسمانی قرآن کریم تجلی یافته و مدعی معرفی آرمان ها و اهداف متعالی برای سعادت در حیات فردی و اجتماعی انسان است، توجه ویژه ای به بیان هنجارها و ارزش های متعالی داشته است. از این منظر، جامعه آرمانی اسلام آن اجتماعی است که بتواند زمینه تحقق هر چه بیشتر این ارزش ها و هنجارها را در میان مسلمانان فراهم آورده و از این طریق، سعادت زندگی دنیوی و اخروی آنها را تضمین نماید. واضح است که استقرار ارزش ها و هنجارهای مطلوب دینی در جامعه مسلمانان منوط به مجموعه ای از شرایط و عوامل سلبی و ایجابی است که عدم توجه مناسب به آنها نه تنها در تحقق فرهنگ دینی اخلال ایجاد می کند، بلکه موجب تسهیل در ورود و پذیرش الگوهایی می شود که بسا تعارض جدی با ارزش ها و هنجارهای مورد نظر اسلام داشته باشد. این نوشتار تلاش دارد به بررسی زمینه ها و عواملی که از دیدگاه قرآن مانع تحقق و اشاعه هنجارهای مطلوب و مورد نظر شریعت اسلام و در نتیجه هنجارمند شدن جامعه مسلمانان می شود، بپردازد.

این تحقیق با هدف بررسی نظری و پیمایش مسیله مصونیت فرهنگی جوانان در شهر مشهد انجام گرفته است. شاخص کلی مصونیت از ترکیب چهار خرده شاخص مصونیت روانی، اجتماعی، ارتباطی و فکری تهیه شده است. حجم نمونه 512 نفر از جوانان سنین 18-29 سال بود که نسبت زنان و مردان تقریباً برابر و میانگین سن پاسخگویان، 21 سال است. میانگین مصونیت فرهنگی اعضای نمونه بالاتر از حد متوسط و برابر 3.39 است. اعضای نمونه موردبررسی بالاترین حد مصونیت را در بُعد فکری دارا هستند که بیانگر مثبت اندیشی بسیار بالا و رویکرد اظهاری اعضای نمونه است. از سوی دیگر کمترین مصونیت اعضای نمونه از حیث اجتماعی است. بدین معنا که آن ها تا حدی در برابر این آسیب قرار دارند که در تعاملات خود با دیگران به آن ها به دیده ابزاری نگاه شود. نتایج رگرسیون نشان داد 26.4 درصد از تغییرات موجود در مصونیت فرهنگی، تابع متغیرهای مستقل تحقیق است. فقدان انگیزه برای پیشرفت خشونت و ناسازگاری در خانواده، ضعف تربیت دینی و میزان تحصیلات بیشترین تأثیر را بر مصونیت فرهنگی می گذارد. بدین ترتیب که با فقدان انگیزه پیشرفت، خشونت و ناسازگاری در خانواده و ضعف تربیت دینی تأثیر معکوس بر مصونیت فرهنگی گذاشته و موجب آسیب پذیری افراد از این حیث می شوند. اما تحصیلات تأثیر مثبتی بر مصونیت فرهنگی افراد می گذارد.

قرآن کریم در کنار توجه دادن به مسئولیت های فردی و اجتماعی، از اهمیت گروه های اجتماعی نیز سخن گفته و بر تأثیر گذاری گروه ها بر افراد و سایر گروه ها و تأثیرپذیری آن ها از افراد و گروه های دیگر تأکید کرده است. در این میان، گروه های مرجع در رشد و انحطاط افراد و جوامع نقش به سزایی دارند. گروه مرجع، گروهی است که شخص آن را معیار مقایسه، داوری و تصمیم گیری دربارة عقاید و رفتار خود قرار می دهد چه در آن گروه عضو باشد و چه نباشد. در قرآن کریم نیز درباره گروه های مرجع، سخن رفته است. قرآن کریم، گروه های مرجع را به دو دستة کلی تقسیم می کند: گروه های مرجع حق و گروه های مرجع باطل و برای هر دسته ای، شاخص ها و مصادیقی را معرفی می کند تا انسان ها را در فضایی واقع بینانه قرار دهد تا بر محور عقلانیت و معنویت، نسبت به عضوشدن در هر گروهی از گروه های مرجع، تصمیم درستی بگیرند. بر این اساس، مهم ترین شاخص های گروه های مرجع حق و باطل که ماهیتی دو وجهی دارند، مورد بررسی قرار گرفت که عبارتند از: هدایت/ گمراهی، دانایی/ نادانی، بندگی خدا/ بندگی خود، عدالت/ ظلم. قرآن کریم در آیات گوناگون، این شاخص ها را در کنار یکدیگر مطرح کرده تا ضمن توجه به ارتباط میان آنان، بر انسجام و تأثیر و تأثرات آن ها بر یکدیگر به عنوان خرده سیستم های یک سامانه، در راستای تغییرات اجتماعی و فرهنگی جامعه تأکید کند. بر پایة این شاخص ها، می توان مصادیقِ «صادقین»، «صالحین» و... را در زمرة گروه های مرجع حق و مصادیقِ «مترفین»، «ملأ» و... را در دستة گروه های مرجع باطل قرار داد .