مطالعات زبان فارسی (شفای دل سابق)

  در شعر معاصر اغلب شاعران با شکست در روابط عاطفی، به نیهیلیسم گرایش یافته اند. عشق یک مؤلّفه مهم در پوچ گرایی شاعران معاصر است.  فروغ فرخزاد و احمد شاملو از شاعران برجسته معاصر هستند که مؤلّفه عشق در ارتباط با نیهیلیسم در شعرشان دیده می شود. در این مقاله به روش توصیفی تحلیلی با هدف بررسی ارتباط عشق و ابعاد مختلف نیهیلیسم به عنوان یکی از دلایل پوچ گرایی دو شاعر، اشعار غنایی و اجتماعی آن ها بررسی شده است. در گرایش های پوچی هر دو، در بُعد فردی و اجتماعی شعرشان، مؤلّفه عشق در نیهلیسم فردی، نیهلیسم سیاسی و نیهلیسم اجتماعی دیده می شود. نتایج تحقیق نشان می دهد: در بُعد فردی علت اصلی گرایش آن ها به نیهیلیسم «شکست در عشق» است. فرخزاد با شکست عاشقانه در نیهلیسم باقی می ماند و تا پایان شاعری از اندوه و افسوس جدایی می سراید اما شاملو در دوره ای به نیهیلیسم عاشقانه می رسد و بار دیگر به یاری عشق متعالی آیدا از نیهیلیسم گذر می کند و زندگی تازه ای آغاز می کند. نیهیلیسم سیاسی فقط در شعر شاملو آمده است و مربوط به شکست عاطفی شاعر از عشق به یاران مبارزی است که در مبارزه سیاسی، او را رها کردند. در بُعد اجتماعی، هر دو از زوال عشق در میان مردم به اندوه نیهیلستی دچار شده اند، تفاوتشان در این است که نیهلیسیم فرخزاد در ارتباط با جامعه مردسالار و روابط اجتماعی مردم دیده می شود؛ اما نیهیلیسم شاملو همسو با شکست های سیاسی است که به دلیل اندوه از زوال عشق مردم در عرصه اجتماع است.  

ادبیات حماسی یکی از بهترین ژانرهای ادبی برای شناخت فرهنگ و ارزش های ملت ها است. حماسه همواره بازتابی از ارزش های وطنی و اخلاقی بوده است. یکی از قدیمی ترین حماسه ها در ادب فارسی، یادگار زریران است و در فرانسه نیز ترانه رلان از آثار ادبی مشهور می باشد که این دو اثر از نظر محتوا شباهت های بسیاری به هم دارند. ما در این پژوهش دو اثر ترانه رلان و یادگار زریران را با توجه به ویژگی های بلاغی قابل توجه مورد بررسی قرار دادیم و در ابتدا به این نکته پرداختیم که هر دو اثر، به دنبال ارزش های مشترک میان تمام اقوام و ملل هستند و قهرمانان خود را در پی هدفی که دارند فدا می کنند. از نظر بلاغی؛ یادگار زریران از غنای ادبی و بلاغی بیشتری نسبت به ترانه رلان برخوردار است. این اثر از نظر دستور زبان فارسی و کلمات و عباراتی که در آن آمده است، کهن گرایی دارد و از زبان نوشتار امروزی دور افتاده است. در ترانه رلان که ترجمه ای به زبان فارسی امروز است تلاش شده است که کهن گرایی صورت بگیرد؛ اما با این وجود از دستور زبان و بلاغت معتدل و امروزی خارج نشده است. در هر دو اثر تقدیرگرایی و اعتقاد به دین و دعا بسامد بسیار بالایی دارد.

شاهنامه، دربردارنده رویدادهایی است که در زمان های مختلف در ایران حادث شده است. برای رسیدن به تصویری دقیق تر از اصل رویدادها راهی نیست جز واکاوی متن های بازمانده از ادوار گذشته و بررسی کلیدواژه هایی برجای مانده از رویدادهای کهن. با قرائن دیگر متون بازمانده از روزگاران گذشته، می توان اقدام به واشکافی متن شاهنامه کرد، تا اصل وقایع بازسازی شود. در این پژوهش، به روش تحلیلی-تطبیقی، کلیدواژه جادو و دیو مورد کاوش قرار می گیرد و مشخص می شود که جادو در شاهنامه، همان روحانیان یا کاهنان مذهب گذشته آریایی پیشازرتشت هستند که به دلیل گرایش های فراوان شان به زهد و دنیاگریزی و کشاندن جامعه در این مسیر، سبب خرابی آبادی ها و تباهی زیست دنیوی مردمان شده اند و زرتشت که با این رویه های دنیاگریزانه که نتیجه ای جز ویرانی آبادانی ها ندارد، مخالف است به قیام علیه روش دنیاگریزانه آن ها می پردازد که منتهی به انقلاب دینی و به زیر کشیدن دیوها به عنوان خدایان مورد پرستش جادوان و جایگزینی آن با طیف خدایان مخالف شان یعنی اهوره ها می شود و واژگان دربردارنده نام و طبقات کاهنان و روحانیان آن آیین مانند جادو، کرپ، کوی و همچنین به تبع آن واژه دیو، دارای بار معنایی منفی می شود و برخلاف آموزه های جادوان و کاهنان آن آیین، زرتشت دنیاگرایی را محور آیین خویش قرار می دهد. شاهنامه به دلیل وسعت محدوده زمانی، یعنی از بدو خلقت تا دوران تاریخی، دربرگیرنده هر دو معنا و کاربرد واژه دیو و جادو است؛ معنا و کارکرد مثبت مربوط و بازمانده از دوران پیشازرتشت و معنا و کارکرد منفی محصول دوران پسازرتشت است.  

از جمله مشکلاتی که در زمینه آموزش زبان فارسی به غیرفارسی زبانان وجود دارد؛ نبود منابع آموزشی مناسب به ویژه کتاب های آموزشی و درسی است. ازاین رو، بررسی، بازنگری، بازخوانی و اصلاح متون تألیف شده می تواند به متصدیان و نویسندگان کتاب های درسی کمک کند تا بهتر به اهداف آموزشی خود برسند و با شیوه ها یا متن های کاربردی تر موفقیت در آموزش را افزایش دهند. هدف از انجام پژوهش حاضر بررسی این موضوع است که آیا در کتاب Fors Tili که از جمله کتاب های آموزش زبان فارسی در کشور ازبکستان است، اشکالاتی از نظرگاه نگارشی، دستوری و انتخاب واژگان وجود دارد. در این پژوهش تمام صفحات و نیز طرح روی جلد کتاب به صورت جزءبه جزء با روش تحلیل محتوا که از جمله روش های کیفی است ازلحاظ میزان رعایت و پایبندی به قواعد نگارشی، دستوری و انتخاب واژگان بررسی شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد کتاب دارای اشکالات نگارشی و ویرایشی متعدد از جمله عدم رعایت نشانه گذاری، ایرادهایی در پیوسته و جدانویسی، عدم رعایت قواعد فاصله گذاری، غلط های املایی، خطاهای دستوری و عدم رعایت اصول آوانگاری و شیوه های کتاب آرایی است. همچنین شاهد خطاهای واژگانی فراوانی از جمله تعابیر عامیانه، نارسا و متناقض، گرته برداری نادرست، تکرار زائد کلمات، استفاده از واژگان بیگانه و جمع عربی نیز هستیم. برطرف کردن ایرادات کتاب و رعایت اصول علمی می تواند این کتاب را به یکی از منابع خوب آموزشی زبان فارسی، دست کم برای مخاطبان ازبکی زبان تبدیل کند.

بلبل با ویژگی های خوش آوازی و عشق ظاهری با نمادهای گوناگون در متون تعلیمی، عرفانی و تمثیلی در ادبیات فارسی و گاه ادب بومی حضوری چشمگیر دارد. منطق الطیر، مهم ترین مثنوی سمبولیک عطار برای رسیدن به حقیقت مطلق است. در سروده های بومی، می توان با آداب و رسوم، عقاید، افسانه ها، باورها، داستان ها، انگاره ها و چگونه زیستن مردم در ادوار مختلف آشنا شد. این ترانه های ارزشمند به دلیل پاسداری از هویت فرهنگی - ملی و انتقال احساسات و عقاید گذشتگان، بخش مهمی از ادبیات شفاهی ما محسوب می شود. این جستار با روش کتابخانه ای و میدانی قصد دارد تا جایگاه بلبل را در منطق الطیر عطار و ادب بومی مازندران  بررسی نماید. در این پژوهش اشعار مربوط به حضور بلبل در منطق الطیر عطار و همچنین  بیش از 2000 دوبیتی از اشعار مازندرانی بررسی شده است که در این میان، 235 نمونه شعری به بلبل اختصاص داشت که بیشترین بسامد را در میان پرندگان داراست. از جمله مفاهیم مشترک بین منطق الطیر عطار و ادبیات بومی مازندران عبارتند از: حضور بلبل و جلوه گری گل در فصل بهار؛ بلبل غرق تماشای گل؛ شور و سر مستی بلبل؛ خوش آوازی بلبل؛  هر لحظه آوازی نو خواندن بلبل؛ کم طاقتی بلبل در برابر غم عشق و اینکه عاشق با خواندن بلبل به یاد معشوق خود می افتد.

اقتفا نوعی از بازآفرینی و بازسُرایی است که از گذشته های دور میان اهل ادب رایج بوده و برای تولید ساختار و محتوای متفاوت تری از آن بهره برده اند. محمدامین عندلیب شاعر ناآشنایی است که دیوان شعری از او در دست است، اشعاری در استقبال مولوی، حافظ، صائب و در رأس همه هشتادوپنج غزل را در اقتفای بیدل سروده است. در این پژوهش با استفاده از روش کمی و کیفی به شیوه تحلیلی- توصیفی، اقتفای عندلیب از نخستین غزل بیدل در محورهای سبک زبانی و بلاغی مورد تحلیل و تجزیه قرار گرفته است. در غزلیات مورد بحث ما، بررسی های تطبیقی دقیق با ذکر بسامد موضوعاتِ زبانی و ادبی انجام شده است. وزن شعر هر دو شاعر پیوند متناسبی با فضای شعر دارد، عندلیب از این رهگذر، اندکی موفق تر از بیدل عمل کرده است. به لحاظ زبانی، بسامد تعداد جملات ساده و مرکب بیدل همسان اند، ولی تعداد جملات مرکب عندلیب بیشتر از جملات ساده او است. از نگاهِ بلاغی، تشبیه در غزل عندلیب از بیدل بیشتر است و استعاره، مجاز و پارادوکس در شعر هر دو شاعر یکسان نمایان شده است، در حوزه حس آمیزی بیدل دست بلندتری نسبت عندلیب دارد و در کنایه عندلیب توفیقت بیشتری از استاد خویش حاصل کرده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که عندلیب در اقتفا از بیدل توانا بوده و توانسته است که از عهده این اقتفا براید و در مواردی سخن متفاوت تری از استاد مسلّم خود بیان نماید.

خسرو و شیرین نظامی، یکی از برجسته ترین منظومه های غنایی ادبیات فارسی است. این داستان مملوء از گفت وشنودهای عاشقانه و کنش های عاشق و معشوق است. هدف از نگارش این مقاله، بررسی زبان بدن یا به عبارت دیگر کنش ها و واکنش های شخصیت های داستان در این منظومه است. روش تحقیق به صورت توصیفی – تحلیلی است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که نظامی زبان بدن را بخشی از ارتباط مؤثر می داند و معتقد است، حرکات و اشارات می توانند حاوی پیام هایی ضمنی باشند. او اعتقاد دارد که زبان بدن صادقانه تر از زبان کلامی است؛ افرادی هستند که با استفاده از کلمات و اشارات، خود را چنان نشان می دهند که نیستند و با این تظاهر سعی در فریفتن دیگران دارند و با زبان بدن می توان آن ها را شناخت. نتایج نشان می دهد که نظامی زبان بدن را به عنوان بخشی از ارتباط مؤثر می داند. او معتقد است که حرکات و اشارات می توانند پیام های ضمنی را منتقل کنند و زبان بدن به طور معمول صادقانه تر از زبان کلامی عمل می کند. رفتارهای غیرکلامی شخصیت های داستان، اغلب مفاهیمی چون عشق، آشفتگی، دلتنگی، احترام، بی تابی، حزن و اندوه، خشم، ناراحتی و حیا را القا کرده اند. در این میان غالبا بیان اندوه و غم ناشی از فراق و هجران با رفتارهای چهره به تصویر درآمده اند.

فرم شعر که شاکله اش، ساخت و صورت به دور از پرداخت های درونی و تأثرات بیرونی است؛ ریشه در زبان و زیبایی شناختی دارد و این همان نظریه تقدم صورت بر معنای فرمالیست هاست که البته موسیقی نقش ویژه ای در آن ایفا می کند. موضوع مقاله حاضر، کاربرد کلمات خودساخته و عبارات نامفهوم یا واژگان با معانی ثانوی است که در بخشی از غزلیات شمس متبلور است. اهمیت بحث و نبود کار پژوهشی در این زمینه، ضرورت مسأله را دوچندان می کرد. بایستگی و شایستگی این کار در نقشی است که تکرار و موسیقی کلام به ویژه کلمات مغلق در زیبایی شناختی شعر بر مبنای نظریه فرمالیستی دارد. در این تحقیق، در چهار بخش تکواژها با عناوین جزء اصوات (صوت، اسم صوت، کاربردهای مزدوج یا پسوندی، اتباع یا مُهملات)، واژه با عناوین (کلمات بسیط، واژه های دوگانی و سه گانی، تکرار برای معانی خاص)، عبارات و جمله ها با زیرمجموعه قافیه و ردیف (ردیف های ناهمگون و غیرهمسو، ردیف های صوتی ابداعی) و تکرار کامل، سپس به اتانین و افاعیل و اوراد و اذکار خانقاهی پرداخته شد. نتیجه آنکه برجستگی موسیقیایی در کلمات و عبارات مغلق و نامفهوم از حیث نظام ایقاعی، در تداعی معنی، نقش بسزا و مؤثر ایفا می کنند. در واقع نظریه یکسان بودن صورت و معنی در تعریف فرم را براساس نقد و نظریه فرمالیستی به اثبات می رسانند.