درخت حوزه‌های تخصصی

پس از اینکه با حیله عمرو بن عاص و به فرمان معاویه، قرآن ها در جنگ صفین بر سر نیزه ها رفت و سپاه عراق به حکمیت قرآن فرا خوانده شدند، اختلاف میان سپاه علی(ع) آشکار گردید. کسانی که با طرح شعار «لا حکم الالله» به مخالفت با طرح حکمیت برخاستند به سرعت به جریانی سیاسی ـ فکری به نام خوارج تبدیل شدند. هر چند در جنگ نهروان قریب به اتفاق آنان کشته شدند اما اصل جریان از میان نرفت و پس از شهادت علی(ع) رشد و گسترش بیشتری یافت و موجد رخدادهای بیشتری طی سه قرن نخست هجری گردید. در این مقاله زمینه های شکل گیری و بر آمدن خوارج از سپاه عراق و نه شام و نیز درون مایه های سیاسی، فکری و نیز ماهیت اجتماعی آن مورد بررسی قرار می گیرد.

یکی از معروف ترین افرادی که در اعصار گذشته در دنیای اسلام به بررسی جوامع گوناگون بشری پرداخته عبدالرحمن بن خلدون (808-732 هجری قمری) می باشد. نامبرده را می توان به نوعی پایه گذار جامعه شناسی شهری دانست، زیرا در معروف ترین اثر به جای مانده از او به نام «المقدمه» وی به صورت کاملا دقیق و موشکافانه جوامع هم عصر خود را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داده و از این رهگذر به نتایج قابل توجهی دست یافته است. لیکن علت اصلی شهرت ابن خلدون را در این امر می توان ذکر کرد که برخورد نامبرده با مسایل اطراف خود به صورت تحلیلی و نه توصیفی بوده است و همواره در پس ظاهر رویدادها و آنچه که مشاهده می نمود در پی یافتن علت اصلی و چگونگی سیر تحول وقایع بود. از طرف دیگر می باید به این نکته اذعان داشت که ابن خلدون به علت شرایط اقتصادی و اجتماعی دوران خویش همواره با حالت بدبینانه ای به حوادث اطراف خود می نگریسته و این امر در نحوه قضاوت وی تاثیر غیر قابل اغماضی بر جای نهاده است

نویسنده مقاله حاضر بر آن است که مورخان مسلمان همچون سایر مورخان کلاسیک ، در تحلیل های خود از رویدادهای تاریخی ، مسائل ، علل و ابعاد سیاسی را در نظر می گرفتند و بندرت به ابعاد و انگیزه های فرهنگی ، اجتماعی ، اقتصادی و به ویژه عاطفی توجه می کردند. این امر باعث پدید آمدن مجموعه ای از تاریخ نگاشته ها شده است که کاملاً تحت تسلط گفتمان سیاسی اندیشی قرار دارد و به سبب این غلبه ، مورخان معاصر مسلمان نیز به رغم پیدایش و رواج سنت ها و گفتمان های جدید در تاریخ نگاری ، همچنان از پرداختن به سهم عوامل غیرسیاسی در تحلیل های خود خودداری می کنند. نویسنده در این مقاله با بررسی یک نمونه عینی تحلیل های سیاست اندیشانه بیشتر مورخان قدیم و جدید مسلمان از عدم حضور علی (ع) در غزوه تبوک را با تحلیلی از عبدالحسین زرین کوب که برخلاف همه ، سهم بیشتری به عواطف بشری پیامبر داده مقایسه کرده است .

مقاله حاضر در مقام آن است که از تحلیل نظام قبیله‏ای به منزله ابزاری برای توجیه وقایع رخ داده پس از جنگ صفّین در راستای پایگیری خوارج نخستین استفاده کند. در این مقاله نشان داده شده است که رقابت‏های موجود میان قبایل عربی ساکن در عراق، نقشی تعیین کننده در بروز خارجی‏گری داشته است. با تحلیل وضعیت یکایک قبایل و نحوه مشارکت آن‏ها در جریان صفین و حکمیت، معلوم شده است که دو نوع چالش سیاسی، تأثیر مستقیم بر برآمدن خوارج از یک قبیله داشته است: در بعد روابط بین قبیله‏ای، در چارچوب ارتباط قبایل حاشیه‏ای متحد (قبایل اقماری) با قبایل محور، چالش سیاسی حاشیه با محور، زمینه بروز گرایش خارجی در میان قبایل حاشیه‏ای را پدید آورده است. در بعد روابط درون قبیله‏ای، گسل سیاسی در مرکز قبیله نیز منجر به بروز خارجی‏گری در شعبه‏های مرکزی قبیله‏ای شده است. باید توجه داشت گونه اول از تنیدگی منجر به خارجی‏گری ناپایدار و گونه دوم خارجی‏گری پایدار شده است.