سید حسین رضوی برقعی

پزشکى کهن ایران در دوران نوین، کاربرد عملى خود را در بسترى پنهان حفظ کرد و از دیدگاه مرجع بودن و درسنامه دانشکده‏هاى پزشکى و دانشجویان این رشته به قرار گرفتن در زمره تاریخ علم اسلام و ایران تنزّل یافت. محمّدحسین عقیلى خراسانى در پایان سده دوازدهم هجرى، با تلاشى فراوان و اراده‏اى سترگ به پى‏افکندن کاخى بلند از عصاره دانش پزشکى کهن و آن هم به زبان فارسى، همّت گماشت که براى کسانى که مى‏خواهند کارنامه دانش پزشکى و بیمارى‏هاى سر تا پا و دانش مفردات پزشکى و دانش ترکیبات دارویى چهار اثر خلاصة‏الحکمة و جوامع المعالجات فى الطب و مخزن الادویة و قرابادین کبیر را نگاشت. این مقاله به بررسى زندگى این دانشمند و نیز پژوهشى در مخزن‏الادویة براى آگاهى پژوهشگران به ویژه محقّقان تاریخ علم و رشته داروسازى پرداخته است.

این مقاله با هدف اثبات برداشت پذیری ابن عبری مؤلّف تاریخ مختصرالدّول از منابع درجه اوّل تاریخ فلاسفه و حکماء به ویژه دو کتاب عیون‏الانباء فی طبقات‏الاطباء و تاریخ‏الحکماء نگاشته شده است. ابن‏عبری به هنگام یادکرد بزرگان دانش پزشکی به جز چند تن پزشک که در بخش‏های پایانی کتاب تاریخ او آمد؛ شکل کامل یا ناقص و کوتاه شده از منابع فرایاد، برداشت کرده است. در این مقاله پس از مقدّمه کوتاهی از زندگی و آثار او، نخست مدخل مربوطه یاد شده و سپس برداشت‏گاه نویسنده با یادکرد شماره صفحه منبع یادآوری می‏شود. چون این کتاب از سوی عبدالمحمّد آیتی به زبان فارسی برگردان شده است، برای کاربری بیشتر خوانندگان پارسی زبان، با انجام شماری تغییرات از همان ترجمه نقل قول گردید. البتّه این مقاله تنها به یادکرد پزشکان تاریخ تمدّن اسلامی تا قرن هفتم هجری بسنده کرده است.

هدف نویسنده از نگارش یادداشت حاضر، سخن پیرامون ارجوزه فی الطب منسوب به بوعلی است. وی در راستای این هدف، نوشتار را با بیان تاریخچه شعرگرایی در فارسی و عربی آغاز می کند. در ادامه، به تعریف شعر و ارجوزه سرایی و ویژگی ها و مزیت های آن می پردازد. سپس، وارد بحث پیرامون ارجوزه فی الطب منسوب به بوعلی شده و شکوکهایی در باب این اثر را مورد مداقه قرار می دهد.بیان مختصات ارجوزه فی الطب، دیگر ارجوزه های طبی منسوب به بوعلی، شارحان ارجوزه، کارنامه چاپ ها و ترجمه های لاتین، عبری و فارسی آن، از دیگر مطالب ارائه شده در نوشتار هستند. نویسنده در نهایت با تشریح نمونه هایی از ارجوزه های طبی دیگران، نوشتار را به پایان می رساند.

نویسنده در نوشتار حاضر، خاطرات خود را از کتاب سفرنامه ابن بطوطه و ناشر آن (نشر کارنامه) و آقای محمد زهرایی (مدیر نشر کارنامه) بیان می دارد. همچنین برخی از نقدهای وارد به متن سفرنامه ابن بطوطه، تصحیح محمد علی موحد را در نوشته می آورد.

قطب الدین شیرازی از معدود دانشمندان ایرانی است که در جامعیت علوم عقلی و نیز تلفیق پزشکی پژوهی با فلسفه توانسته است به جایگاه بوعلی سینا نزدیک شود. کتاب عربی نگاشت تحفه سعدیه گزارشی از دریافت های او از خوانش شروح قانون، مباحثه با استادان و دانشمندان معاصرش و باریک اندیشی های فراوان خود اوست. او در تحفه سعدیه، نخست قطعه ای کوتاه از متن اصلی قانون را آورده و سپس دیدگاه های مختلف و به ویژه آنانکه در تفسیر آن لغزش داشته اند را یادآور شده است. سپس دیدگاه خود را ارائه می دهد. گاهی او با نظر یک یا چند شارح موافق است و گاهی همه را مردود شمرده و نظر نهایی را خود می دهد. نویسنده در نوشتار حاضر کوشیده است بر اساس متن تحفه سعدیه بویژه مقدمه آن، خواننده را از شیوه پژوهشگری های قطب الدین شیرازی و به ویژه پزشکی پژوهی اش آگاه سازد. وی در راستای این هدف، نخست چکیده ای سال شمارانه از زندگی قطب الدین شیرازی ارائه و شماری از ویژگی های رفتاری وی را بیان می دارد. در ادامه، چرایی گزینش کتاب قانون بوعلی سینا را توسط قطب الدین جهت شرح، مورد مداقه قرار می دهد. نگاهی به ویژگی های کتاب قانون بوعلی و شروح دیگر آن پس از تحفه سعدیه، از دیگر مباحث بحث شده است. در نهایت نویسنده، نوشتار را با ارائه دورنمایی از تحفه سعدیه به پایان می رساند

قطب الدین محمود بن مسعود بن مصلح شیرازی (634 710ه ) از آخرین حلقه های دانشمندان جامع الاطراف برجسته هم چون فخرالدین رازى است. کارنامه اى ارزشمند براى پسینیان در زمینه طب، نجوم، فلسفه، اخلاق و ادبیات داشته است. از نگاه پژوهشگران غربى تاریخ طب آثارش از نوآورى و ارائه سخن تازه تهى است؛ اما شیوکه تحقیق او در تحفکه سعدیه به تعبیر امروزیان دانشورانه و البته پیشگام پیمودن فهم و تفهیم نص یک پزشکى نامه در تمدن اسلامى است. به باور نگارندکه این سطور و طبق داده هاى تاکنون دانسته شده، چنین رویه ای پیش از آن پیشینه نداشته است. این مقاله با نیم نگاهى به شرح کلیات قانون فی الطب تدوین شده که از نمادهای شروح پزشکى نامه مشهور ابن سینا شمرده مى شود.