حسین بستان (نجفی)

نظریات فمینیستی به ویژه نظریه اگزیستانسیالیستی سیمون دوبووار، نه تنها در جوامع غربی، که در جامعه ما نیز تأثیرگذار بوده است. تعریف دوبووار از زن که «زن زاده نمی شود؛ زن می شود»، در حکم بیانیه ای است که موضع کلی هستی شناختی فمینیست ها را پیرامون زنان بیان می کند. در این تعریف، وی ماهیت و چیستی زن را ساختگی و محصول جامعه می داند و زنانگی را امری تاریخی و فرهنگی تلقی می کند، نه برآمده از سرشتی الهی. این تعریف از زن با مبانی و آموزه های دینی و فرهنگی ما تضادهای فراوانی دارد که مورد غفلت واقع شده است. این مقاله بر آن است تا با پاسخ به این پرسش که «ماهیت و چیستی زن در فمینیسم اگزیستانسیالیسمی سیمون دوبووار چیست؟» نقد و بررسی آن را از دیدگاه اسلامی مورد نظر قرار دهد. بر حسب یافته های تحقیق دوبووار با انکار وجود طبیعت و سرشتی ثابت برای زنان، نقش های مربوط به طبیعت و بیولوژی زن همچون مادری و همسری را ساختگی، فرهنگی و تاریخی می داند. درحالی که ادله او برای ساختگی و جعلی بودن نقش های زنانه کافی نیست، وجود این تفاوت ها در طول قرن ها خود نشانی از سرشت ثابت در انسان هاست. این تحقیق، پژوهشی است ژرفانگر که با روش توصیفی و تحلیل محتوای کیفی و به شیوه اسنادی صورت گرفته است.

این مقاله با هدف پیشبرد ادبیات بحث علم دینی، به ویژه در زمینه روش شناسی علم دینی و با بهره گیری از روش تحلیل عقلی به معرفی روشی تلفیقی می پردازد که بر استفاده از ظرفیت های اجتهاد (روش تخصصی فهم و تفسیر متون دینی) و روش های علوم اجتماعی در جهت افزایش تعامل میان آنها در مقام نظریه پردازی استوار است. نتیجه این تحقیق، ارائه روشی شش مرحله ای برای نظریه سازی دینی در علوم اجتماعی است که دو راهبرد استقرائی و قیاسی را به طور طولی با هم ترکیب می کند. مراحل شش گانه این روش عبارتند از: تدوین پرسش تحقیق، مروری بر ادبیات بحث، جستجو و استخراج گزاره های مرتبط با مسئله تحقیق در متون دینی، گزاره پردازی، ساخت الگوهای نظری انتزاعی و تجربی انضمامی. با توجه به اینکه تطبیق مباحث بر مثال های مشخص در انتقال بهتر آنها تأثیر بسزایی دارد، مسئله عرفی شدن که از مسائل بسیار مهم در حوزه جامعه شناسی دین است، برای نمونه انتخاب شده است.

این مقاله با هدف بررسی کارکردهای خانواده مطلوب اسلامی با تکیه بر روش نظریه داده بنیاد تدوین شده است در مرحله اول از پژوهش با مطالعه و مرور دقیق منابع دینی که شامل قرآن کریم و نیز کتب حدیثی معتبر و مشهور شیعه و اهل سنت می باشد ، مقوله های مرتبط با کارکردهای خانواده استخراج و طی سه مرحله کد گذاری شد در کدگذاری باز 249 مقوله و در کدگذاری محوری که بر اساس شباهت موضوعی دسته بندی شده بودند 49 مقوله به دست آمد و در مرحله آخر پس از رعایت سلسله مراتب کدهای محوری 5 مقوله گزینشی استخراج شد سپس با استفاده از شیوه اعتبار یابی صوری ، اعتبار یافته ها از طریق مصاحبه با 7 نفر از صاحبنظران و متخصصان خانواده اسلامی بررسی شد و پس از حصول اشباع ، الگوی تدوین شده کارکردهای خانواده مطلوب اسلامی مورد تایید قرار گرفت کارکردهای خانواده از دیدگاه اسلام شامل کارکردهای زیستی اجتماعی ، کارکردهای اقتصادی ، کارکردهای تربیتی ، کارکردهای آموزشی و کارکردهای حمایتی (عاطفی و معنوی) می باشد که کارکردهای حمایت معنوی از جمله کارکردهایی است که در سایر پژوهشها به آن اشاره ای نشده است

این مقاله با به کارگیری نوعی روش تحلیل محتوای کیفی، به بازخوانی آرای اندیشمند بزرگ جهان اسلام، علّامه طباطبائی دربارة مسئلة عرفی شدن پرداخته و با تنسیق دوبارة آنها و افزودن نکات تکمیلی به آنها، کوشیده است یک مدل نظری منطبق بر معیارهای علمی که قابلیت تبیین عرفی شدن در ایران معاصر را دارا باشد، ارائه دهد. این مدل دربردارندة 58 عامل مؤثر بر عرفی شدن است که 30 عامل از سخنان علّامه استخراج و 28 عامل از طریق تأمل در آیات و روایات به آنها افزوده شده است. مدل مزبور با در پیش گرفتن رویکرد انسان شناسانه، به ویژه با تأکید بر فطرت دین گرایی، طبیعت ثانوی دین گریزی و گرایش درونی انسان ها به جاذبه های دنیوی، بر لایه های بنیادی تر عرفی شدن متمرکز شده است. در عین حال، جامع نگری این مدل به آن این قابلیت را می دهد که بخش مهمی از عوامل مورد تأکید در نظریه های عرفی شدن، به ویژه رشد تفکر علمی، عناصری از مدرنیزاسیون و افزایش ثروت، رفاه و امنیت را نیز در خود جای دهد.

با توجه به اهمیت خانواده و نقش مهمی که حمایت اعضای آن از هم در سلامت خانواده و متعاقب آن سلامت جامعه ایفا می کند پژوهش حاضر با هدف تدوین شاخصها و ترسیم الگوی کارکردهای حمایتی خانواده در اسلام مبتنی بر نظریه زمینه ای انجام شده است. این پژوهش به شیوه کیفی و با بهره گیری از تکنیک پژوهش کیفی داده بنیاد انجام شده است. بیش از 200 منبع دینی شامل قرآن کریم و نیز کتب حدیث معتبر و مشهور شیعه و اهل سنت با روش نمونه گیری هدفمند بررسی شدند و داده ها با استفاده از مصاحبه های نیمه ساختاریافته و تعاملی تا رسیدن به اشباع اطلاعات گردآوری شده است. جهت تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزار MAXQDA استفاده گردید. مقوله های مرتبط با کارکردهای حمایتی خانواده تراز اسلامی استخراج و در سه مرحله کدگذاری شد. مقوله های استخراج شده پیرامون کارکردهای حمایتی ذیل دو مقوله حمایت معنوی و حمایت عاطفی استخراج شدند. زیرکدهای حمایت معنوی در حوزه روابط میان اعضای خانواده، وظایف فرزندان، وظایف پدر و مادر، و وظایف زن و شوهر ترتیب یافته اند؛ زیرکدهای حمایت عاطفی نیز ذیل روابط زن و شوهر، والدین و فرزندان، روابط اعضای خانواده، روابط خانواده با خویشاوندان، و روابط خانواده با همسایگان دسته بندی شده اند. اطلاع از کارکردهای حمایتی خانواده تراز اسلامی علاوه بر این که جنبه دانش افزایی داشته و می تواند به زوجین، خانواده ها و درمانگران خانواده کمک کند که از آنچه رفتار طبیعی و سالم است آگاه تر شوند در بخش کاربردی هم می تواند در استفاده از این معیارها برای سلامت هر چه بیشتر خانواده ها کمک کننده باشد.

این مقاله که بخشی از یک طرح پژوهشی را منعکس می کند، حاوی کوششی نظری در جهت ارائه نظریه ای درون دینی در باب پدیده عرفی شدن است. این مقاله براساس یافته های مرحله پیشین طرح که در آن از روش استقرا در متون دینی به منظور استخراج عوامل مؤثر بر عرفی شدن استفاده شده است، از روش تأمل نظری در جهت کشف روابط منطقی و عینی میان عوامل استخراج شده بهره گرفته است. حاصل این تلاش، ارائه نظریه ای اشباع شده در باب عرفی شدن است که درصدد بوده همه عوامل و سازه های تبیین کننده را در خود جای دهد و روابط منطقی میان آنها را بیان کند. در کنار اهتمام به تعیین عوامل اصلی و فرعی عرفی شدن، تأملی نیز پیرامون عوامل مسلّط این پدیده صورت گرفته و به طور کلّی پنج الگوی محتمل و در خصوص ایران، الگویی ترکیبی مبتنی بر دو عامل گسترش رفاه طلبی و لذّت گرایی جنسی شناسایی شده اند.

این پژوهش با هدف ارائه الگوی خانواده تراز اسلامی با بهره گیری از تکنیک پژوهش کیفی داده بنیاد تدوین شده است. در مرحله اول از پژوهش با مطالعه و مرور دقیق منابع دینی که شامل قرآن کریم و نیز کتب حدیثی معتبر و مشهور می باشد، مقوله های مرتبط با خانواده استکشاف و طی سه مرحله با استفاده از نرم افزارMAXQDA11 کدگذاری شد. در کدگذاری باز 284 مقوله و در کدگذاری محوری که بر اساس شباهت موضوعی دسته بندی شده بودند 54 مقوله به دست آمد و در مرحله آخر پس از رعایت سلسله مراتب کدهای محوری، 5 مقوله گزینشی استنتاج شد. سپس با استفاده از شیوه اعتبار یابی صوری، اعتبار یافته ها از طریق مصاحبه با 7 نفر از صاحب نظران و متخصصان خانواده اسلامی بررسی شد و پس از حصول اشباع، الگوی تدوین شده خانواده تراز اسلامی که از سه بعد پیش زمینه های تشکیل خانواده، ساختار خانواده و کارکردهای خانواده تشکیل یافته است، مورد تأیید قرار گرفت. بر اساس یافته ها در خانواده تراز اسلامی ارتباط میان سه بعد استخراج شده دوسویه و درهم تنیده می باشد و اگرچه شکل گیری خانواده تراز اسلامی به وجود هر سه بعد وابسته است، ولی در میان این سه بعد توجه به کارکردهای خانواده از فراوانی بیشتری در متون دینی برخوردار بوده و از میان کارکردهای مستخرج از متون دینی کارکردهای حمایتی عاطفی نیز بیشترین تعداد از مقوله ها را به خود اختصاص داده است. همچنین در پایان مقاله، راهکارهایی علمی برآمده از نتایج ارائه شده اند.

ارائه نظریه تبیینی در موضوع عوامل مودت زوجین براساس رویکرد دینی مسئله اصلی این پژوهش است. براساس تحلیل محتوای آیات و روایات و با بهره گیری از تکنیک های روش داده بنیاد، فرایند پنج مرحله ای برای بررسی موضوع این پژوهش پایه ریزی شد. 110 عامل به صورت مستقیم و 97 عامل به صورت غیرمستقیم از گزاره های دینی کشف یا استنباط شده و کدگذاری اولیه صورت گرفت. با رفع همپوشانی و سنخ شناسی این عوامل، کدهای اکتشافی در محورهای ذیل کدگذاری محوری شدند: عوامل روان شناختی شامل عوامل گرایشی، بینشی، کنشی و صفات اخلاقی؛ عوامل اجتماعی شامل هنجارها، نقش ها، نهادها، حقوق و تکالیف، مناسک و روابط با دیگر گروه های اجتماعی؛ عوامل جسمانی شامل عوامل جوارحی و جوانحی؛ عوامل زیست محیطی و عوامل معنوی. درنهایت عامل نیاز به عنوان عامل مسلط بر تمام محورهای عوامل قابل توضیح و تبیین است. عامل مسلط شامل سه نوع نیاز طبیعی، اجتماعی و متعالی با منشأ طبیعت، اجتماع و مکتب است.

اندیشه علم دینی با وجود کوشش های صورت گرفته در دهه های اخیر از سوی موافقان و مخالفان آن هنوز به نقطه روشنی نرسیده است. این مقاله با هدف بازخوانی یکی از مدل های علم دینی، موسوم به مدل اجتهادی - تجربی که نخستین بار در اوائل دهه 1380 مطرح شد و به تدریج در ضمن چندین کتاب و مقاله شرح و بسط یافت، پس از توضیح کوتاهی درباره جایگاه این مدل در میان دیدگاه های علم دینی و معرفی کلّی مبانی و روش شناسی این مدل، به رفع ابهامات و اشکالات آن در خلال ده محور پرداخته است. این محورها عبارت اند از: سقوط در دام تجربه گرایی، وابستگی به پارادایم های غربی، ابهام در تفکیک سطوح علم به تجربی و فراتجربی، عدم عینیت، عدم کفایت گزاره های متون دینی برای تولید علم، احتمال ابطال تجربی گزاره های دینی، ترجیح معرفت ضعیف تر بر معرفت قو ی تر، ابهام در وجه نام گذاری علم دینی، ابهام در امکان پیشرفت و مشکل عدم خلاقیت.

امروزه کمتر جامعه شناسی ضرورت توجه به مسئله عرفی شدن در ایران را به عنوان یکی از مهم ترین تهدیدات فرهنگی جامعه انکار می کند. بحث عرفی شدن دارای پیچیدگی ها و ابهام های متعددی است که بخشی از آنها به ملاحظات مفهومی بازمی گردند. این ابهام ها به طور قهری موجب آشفتگی هایی در تحقیقات تجربی عرفی شدن نیز گردیده و روایی آنها را با چالش روبه رو کرده اند. در این مقاله دو گام در جهت ایضاح بیشتر مفهوم عرفی شدن و هموارسازی مسیر به کارگیری آن در تحقیقات تجربی برداشته شده است. در گام نخست، کوشش شده از طریق واکاوی های عقلی و منطقی در تعاریف پیشین، تعریف مفهومی قابل قبولی از عرفی شدن ارائه گردد. مهم ترین نتیجه مقاله در این گام، دستیابی به توضیحاتی روشنگر درباره تفکیک سطوح و دامنه عرفی شدن و نیز تفکیک میان دو جنبه سلبی و ایجابی آن است. در گام دوم که ناظر به تعریف عملیاتی عرفی شدن بوده است، بیش از هفتاد شاخص از طریق استقرا در متون دینی (قرآن کریم و منابع حدیثی شیعه) استخراج و در قالب یک چارچوب مفهومی تنظیم و ارائه شده اند. این چارچوب می تواند مشکل کمبود سنجه های غنی و معتبر در تحقیقات بومی عرفی شدن را برطرف سازد.

این مقاله با رویکرد تفسیر موضوعی و تحلیل مضامین آیات قرآن با استفاده از آراء مفسران به ویژه مفسران شیعه، به بررسی آن دسته از حقوق و تکالیف خانوادگی که به نقش های همسری و مادری زن مرتبط می شوند و متضمن ثبوت وظیفه ای بر عهده طرف مقابل(شوهر و فرزندان) هستند، می پردازد. یافته های تحقیق نشان می دهند که قرآن کریم حقوق عاطفی، حق جنسی و حقوق مالی که شامل حق مهریه، حق نفقه و حق متعه(نحله) طلاق است را از مهم ترین حقوق زن به عنوان همسر به شمار آورده و در مقابل، حمایت عاطفی، تمکین، امانتداری و نگهداشتن عدّه را از تکالیف اختصاصی وی در قبال شوهر محسوب کرده است. همچنین حق اطاعت، حق حمایت، حق احترام و حق حضانت و شیردهی از جمله حقوق زن به عنوان مادر و وظیفه حفظ و مراقبت، تعلیم و تربیت، حمایت و نظارت از مهم ترین وظائف مادر در قبال فرزند از دیدگاه قرآن کریم هستند.

اهمیت خانواده از دیرباز حتی در جوامع لجام گسیخته غربی و شرقی امری مهم و بدیهی بوده است، اما به نظر می رسد خانواده امروزی دستخوش تغییراتی شده است؛ به طوری که در خانواده های مدرن نقش خانواده ها در ازدواج بسیار حداقلی شده است. در خانواده سنتی نیز خانواده ها و به ویژه پدر بیشترین نقش را داشتند و دختر نقش بسیار کمی ایفا می کرد. او باید منتظر خواستگاران می ماند و اگر خواستگار مطلوبی نمی آمد یا باید خانواده نامطلوب خود را تشکیل می داد یا تجرد را برمی گزید و در این بین نظر پدر نقش اساسی داشت. بر این اساس، مقاله حاضر به دنبال این پرسش است که آیا کنشگری زن در تشکیل خانواده رجحان دارد یا نه؟. این مقاله با بررسی منابع دینی به «اثبات رجحان انتخاب گری زن با کمک گرفتن از منابع دینی» می پردازد و پس از آن «رجحان انتخاب گری زن با استفاده از نظریات علوم اجتماعی» را اثبات می کند که عبارتند از: ادله ارتباطی (کنش ارتباطی هابرماس)، عقلی (تلازم حق و تکلیف)، تربیتی (رابطه مربی و متربی) و اقتصادی (نظریه تطبیق) و در نهایت به این نتیجه می رسد که در شرایط امروز جامعه، کنشگری زن در تشکیل خانواده نسبت به روش سنتی و مدرن رجحان دارد. در پایان نیز با بررسی آسیب ها، الگوی مطلوب کنشگری زن در تشکیل خانواده را براساس «انتخابگری توسط دختر» و «خواستگاری توسط پسر» پیشنهاد می دهد.

دربار ه ظرفیت های نظریهٔ فطرت برای تحول و پیشرفت علوم اجتماعی ، ا ظهارنظرهایی از سوی برخی اندیشمندان مسلمان مطرح شده است که کمتر واکاو ی شده و شرح و بسط داده شده اند. این مقاله با هدف ارزیابی این اظهارات و برپایه این پیش فرض که نظریهٔ انسان شناختی فطرت می تواند افق های نوینی در برابر علوم اجتماعی، به ویژه در حوزه های مهمی همچون جامعه شناسی دین، جامعه شناسی اخلاق، جامعه شناسی خانواده و آسیب شناسی و تغییرات اجتماعی بگشاید ، ابتدا با رویکردی فلسفی و با بهره گیری از دیدگاه های فلاسفه مسلمان به ویژه بزرگانی ، همچون علامه طباطبا یی، شمائی کلّی از ا ین نظر یه و اصول و مفروضات آن ارائه داده است که در پنج اصل خلاصه شده اند: تدرج انسانیت، تما یز قائل شد ن میان فطرت غر یزی و فطرت عقلی ، امکان وقوع تزاحم میان امور فطر ی ، امکان انحراف از فطرت و لزوم تفکیک فطرت الهی از طبیعت ثانو یه . در ادامه ، به منظور پاسخ به این سؤال که نظریهٔ فطرت چه تأثیر ملموسی بر تحول علوم اجتماعی می تواند در پی داشته باشد ، با رویکردی استکشافی تحلیلی کوشش شده است ا ین تأثیر ، در قالب نمونه هایی واقعی از مباحث رشته جامعه شناسی، نشان دا ده شود که ا ین مهم به عنوان نوآور ی ا ین مقاله، با عطف توجه به مسائل ذیل صورت گرفته است : امکان شناخت جوامع دیگر، عقلانیت مردمِ جوامع دیگر ، تقدم تغییرات درونی انسان ها بر تغییرات بیرونی جوامع در بیشتر مسائل، امکان اِسناد بسیاری از تحولات معرفتی و فرهنگی جوامع به تبدّل طبایع ثانویه افراد و ارتقا ی ظرفیت علوم اجتما عی در تبیین امور ی مانند خاستگاه خانواده، تفاوت رفتار انسان های متعالی با انسان های پست، عرفی شدنِ جامعه، تأثیر ایمان و اخلاق بر تقویت پیوند زناشویی و تأثیر ایمان و اخلاق بر اقتدار رهبری دینی .

یکی از تعبیرهایی که در قرآن به جنس زن نسبت داده شده، واژه حرث است. آیه 223 سوره بقره یکی از مهم ترین آیات مربوط به مسئله زن است که فهم درست این آیه تأثیر بسزایی در بازنمایی نگاه قرآن به موضوع زن و نتایج سرنوشت ساز آن دارد. در آیه حرث، با تشبیه زنان به حرث از نقش ویژه و انحصاری زنان در تکثیر نسل سخن به میان آمده است؛ اما همین امر باعث تشکیک و انتقاد به نظام حقوقی قرآن نسبت به ماهیت و جایگاه زن شده است. در این آیه، برای «تزیین سخن و رعایت ادب» با آوردن لفظ «حرث» به صورت کنایی به رابطه زناشویی اشاره شده است. هدف از این مقاله که توصیفی - تحلیلی است، تحلیل دلالت های مفهومی آیه حرث و پاسخگویی به تشکیک و انتقادهای وارده با تکیه بر مستنداتی چون خود آیه 223 سوره بقره، تفسیرهای موجود از آیه مذکور و قرائن قرآنی و روایی است تا از این رهگذر به دیدگاه واقعی نظام حقوقی قرآن درباره ماهیت و چیستی زن دست یابیم. با بررسی دقیق و همه جانبه می توان دریافت آنچه در این آیه آمده، نه تنها علیه حق زن نیست، بلکه در جهت حمایت از منزلت زن است. اگر در فرازهای مختلف آیه حرث دقت شود، هیچ دلالتی بر تفاوت ارزش گذاری میان دو جنس ندارد، بلکه از آیاتی است که ارزش زن و چیستی او را بیان می کند. به این معنا که در آیه به نقش ارتباط زن و مرد در فرزندآوری توجه شده است.

این مقاله دیدگاه قرآن را درباره چند مسأله اصلی در زمینه ازدواج، با تحلیل مضامین آیات مربوطه و با استفاده از آراء مفسران به ویژه مفسران شیعه، مورد بررسی قرار داده است. یافته های این تحقیق که به روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است، نشان می دهند که قرآن کریم به دلیل کارکردهای حیاتی ازدواج بر مطلوبیت آن به طور مطلق و کراهت تجردگزینی دلالت دارد. الگوی حمایتی قرآن از زنان مطلّقه نیز بازتاب همین تأکیدی است که بر مجرّد نماندن آنان دارد. لحن قرآن درباره تعدد زوجات، لحن توصیه و تشویق نیست، بلکه صرفاً در صدد بیان اباحه و جواز آن است. هدف قرآن از به رسمیت شناختن تعدد زوجات و ازدواج موقّت، ارائه راه حلّی برای برخی ضرورت های اجتماعی بوده است. آنچه در قرآن کریم در خصوص معیار اصلی در همسرگزینی بر آن تأکید شده، لزوم کفویّت به معنای هم شأن بودن زوجین در دو محورِ کفویت در دین و کفویت در پاکدامنی می باشد. همچنین قرآن کریم در مسائل مهم، الگوهای همسرگزینی و نقش زن در همسرگزینی مواضع خاصی اتخاذ کرده است که از توجه این کتاب الهی به احکام حقوقی و اخلاقی ازدواج و همچنین کارکردهای اجتماعی این امور از جمله گسترش تعاملات اجتماعی، حفظ احترام و شخصیت زنان و تربیت فرزندان شایسته حکایت دارند.

سیاست ها به طور کلّی از مجموعه متنوعی از مبانی فلسفی، فقهی، حقوقی، ارزشی و ایدئولوژیک تغذیه می شوند که این مقاله از میان انواع گوناگون مبانی، بر مبانی ارزشی تمرکز دارد. مبانی ارزشی پذیرفته شده از سوی سیاست پژوهان و سیاست گذاران به گونه ای اجتناب ناپذیر در جریان سیاست پردازی و سیاست گذاری دخالت می کنند، گرچه به آنها تصریح یا حتی التفات نشود. این مقاله با رویکردی عقلانی – اجتهادی به بازخوانی مهم ترین مبانی ارزشی مؤثر بر سیاست پردازی عفاف و حجاب پرداخته است. بر اساس نتائج تحقیق، نظام اسلامی باید سیاست های خود در زمینه عفاف و حجاب را بر مجموعه ای از مبانی ارزشی استوار سازد که در چهار محور خلاصه می شوند: مبانی فقهی (شامل تکالیف فردی در زمینه های پوشش، نگاه به جنس مخالف و سایر روابط زن و مرد و تکالیف اجتماعی در سه حوزه تعلیم و تربیت، حمایت و نظارت)، مبانی حقوقی (شامل حق آزادی، حق کرامت انسانی، حق حریم خصوصی و تلفیق حق گرایی و وظیفه گرایی)، چارچوب مرجع ارزش گذاری و نظریه جنسی.

این مقاله به بررسی نظری عوامل و پیامدهای بروز جنسیت در ساختار و کارکردهای خانواده با رویکرد جامعه شناسی اسلامی می پردازد. به منظور معرفی بهتر رویکرد اسلامی، که هدف اصلی مقاله است، ازسویی در بخش چهارچوب نظری، مبانی عام و خاص این رویکرد به اختصار مطرح شده اند. مبانی عام به مبانی جامعه شناسی اسلامی در همه حوزه ها و مبانی خاص به مبانی جامعه شناسی اسلامی در حوزه خانواده و جنسیت اشاره دارند؛ ازسوی دیگر، در خلال مباحث، با اشاره ای گذرا به دیدگاه های جامعه شناختی، به ویژه موضع رویکرد فمینیستی در هر مسئله، زمینه مقایسه و بررسی تطبیقی رویکرد اسلامی با رویکردهای رقیب فراهم شده است. نتیجه این بررسی بیانگر آن است که جامعه شناسی اسلامی در الگوی معرفی شده، ازحیث روش های تجربی و فنون آماری، داعیه ویژگی منحصربه فردی را ندارد و ویژگی های اصلی آن را باید در ابعاد نظری شامل ابعاد تبیینی، تفسیری و هنجاری جست وجو کرد.

سؤال از وقوع یا عدم وقوع عرفی شدن در ایرانِ پس از انقلاب اسلامی، از دغدغه های مهم پژوهشگران حوزه جامعه شناسی دین در سال های اخیر بوده و پاسخ های متفاوتی از سوی آنان دریافت کرده است. این مقاله که با هدف بازنگری ابعاد تجربی این پدیده از منظری نسبتاً متفاوت تدوین شده است و برگرفته از پژوهشی میان رشته ای در زمینه ساخت نظریه عرفی شدن با رویکردی اسلامی است؛ با تکیه بر مجموعه ای از شاخص های عرفی شدن که از طریق استقرا و تأمل در آیات و احادیث اسلامی گردآوری شده اند و با فراتحلیل برخی پژوهش های تجربی که در سال های اخیر با موضوع عرفی شدن یا تحولات دین داری در ایران به انجام رسیده اند، به بررسی مجدد مسئله عرفی شدن در ایران پرداخته است. نتایج این بررسی، از کاهش نسبی تأثیر دین بر زندگی فردی و اجتماعی مردم حکایت دارند، هرچند در حال حاضر، این امر فقط در حوزه های خاص مناسک مذهبی، امور جنسی، مراجعات دینی و فعالیت های اقتصادی از پشتوانه تجربی قابل اعتمادی برخوردار است.