نجمه صالحی

توجه به عنصر حیاتی تقیه، در تعامل با روایات اهل بیت(ع) و همچنین در تحلیل اعتقادات و تاریخ تفکر شیعه، بسیار راهگشا است. ائمه(ع) به عنوان رهبران جامعه شیعه، نه تنها در مباحث مرتبط با اندیشه امامت، بلکه در مسائل فقهی حساسیت زا نیز، به ویژه احکامی که به نوعی با بحث امامت ارتباط داشتند، رویه تقیه را در پیش گرفته اند. پس از شهادت امام حسین(ع)، به دلیل تبلیغات بنی امیه در برگزاری جشن و روزه گرفتن در روز عاشورا، این مسئله فقهی به نوعی جنبه اجتماعی به خود گرفت، به طوری که اهل سنت و بنی امیه می توانستند از طریق پایبندی یا عدم پایبندی به آن، شیعه را از غیرشیعه بازشناسند؛ به همین دلیل ائمه(ع) برای حفظ جان شیعیان مجبور به تقیه شده اند. این نوشتار با توجه به منابع حدیثی و رجالی و داده های تاریخی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای، درصدد پاسخ به این سؤال است که به عنوان مطالعه موردی، کارکرد تقیه در مورد سیر تاریخی بیان حکم فقهی روزه روز عاشورا چگونه بوده است؟ در راستای پاسخ به این سؤال، پس از بیان اهمیت تقیه که معمولاً از اهل سنت انجام می شده است، گونه ای خاص از تقیه معرفی شده که ائمه(ع) از اهل سنت تقیه نمی کردند، بلکه گاه حکم تقیه ای را برای شیعیان خود بازمی گفتند؛ چرا که به دلیل سیطره فکری، سیاسی و اجتماعی اهل سنت و بنی امیه، یا سکونت راوی در شهری با اکثریت سنّی نشین یا تعامل او با دربار و اهل سنت، ناگزیر بودند فتاوای اهل سنت را بیان کنند؛ این گونه از تقیه را می توان «تقیه به نفع شیعیان» نام برد. در ادامه، براساس این نوع از تقیه، روایات نقل شده در موضوع روزه روز عاشورا و سیر زمانی آن ها مورد واکاوی قرار گرفته است. یافته ها نشان می دهند که امامان(ع) در دوران بنی امیه، در بیان حکم مذکور با در پیش گرفتن رویکرد تقیه به سه عنصر اصلی فضای فکری جامعه، اعتقاد مخاطب و محل سکونت راوی توجه ویژه ای داشته و فضائلی را برای روزه در این روز بیان کرده اند که مشابه روایات اهل سنت هستند. تمامی این احادیث به راویانی گفته شده اند که از بزرگان اهل سنت بودند، یا از فرقه های شیعه، به ویژه زیدیه که تحت تأثیر اهل سنت بودند، یا با وجود شیعه بودن در شهرهای با اکثریت اهل سنت (مانند مکه و بصره) ساکن بودند؛ لذا ائمه(ع) با رعایت تقیه، روزه روز عاشورا را تأیید نموده و فضائلی را نیز برای آن بیان کرده اند. در اواخر دوران بنی امیه و اوایل دوران بنی عباس که کمی از محدودیت های اجتماعی و سیاسی کاسته شد، نیاز به تقیه کمتر شده و روایاتی در مذمت روزه در این روز بیان شده اند. روایات نقل شده در منع از روزه در این روز، یا به صورت نهی بدون ذکر دلیل هستند، یا منع از روزه در این روز همراه با بیان عقابی دردناک برای این عمل بیان شده اند. بررسی روایات منع روزه در عاشورا، اولاً همگی در دوران بنی عباس هستند؛ ثانیاً تمامی راویان این احادیث از امام، شیعه امامی مذهب بودند و ثالثاً در شهر کوفه که اکثریت آن را شیعیان تشکیل می دادند، ساکن بودند؛ لذا، به همین دلایل، ائمه(ع) برخلاف روایات دسته اول، نه تنها نیازی به تقیه در بیان حکم روزه در این روز نمی دیدند، بلکه از روزه در این روز با بیان عقاب آن منع کرده اند. توجه به این نکته کلیدی در رفتار علمی و عملی اهل بیت(ع) می تواند در دیگر فروعات فقهی اختلافی شیعه و اهل سنت و همچنین در بررسی تاریخ تفکر شیعه بسیار راهگشا باشد.

عالمان شیعی بر قطعی بودن رویداد غدیر خم و حتمی بودن دلالت آن بر ولایت و خلافت بلافصل امیرالمؤمنین(علیه السلام) تأکید کرده اند اما در مقابل دانشمندان اهل سنت درباره حدیث غدیر موضع یکسانی ندارند، لذا بررسی آثار دانشمندان به ویژه مورخان اهل سنت در میزان و نحوه ی نقل حدیث غدیر و گزارش واقعه بسیار مهم است و در تبیین این حادثه اهمیت دارد. شمس الدین ذهبی(748ه ) صاحب کتاب پرحجم و مشهور "تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام" از جمله عالمان پرآوازه ی اهل سنت است که این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی و بهره گیری از منابع کتابخانه ای، در صدد کشف نحوه ی چگونگی گزارش ذهبی از حادثه غدیر و رویکرد و موضع وی، در بیان گزارش غدیر است. یافته های این تحقیق نشان می دهد که ذهبی در موارد متعدد، افزون بر نقل آیه اکمال و تأیید صحت آن، حدیث غدیر را نقل و حادثه روز غدیر را گزارش و سه رویکرد تحریف غدیر، تضعیف راویان حدیث غدیر و تأیید واقعه غدیر اتخاذ نموده است. وی به سبب گرایش مذهبی و تمایل به مکتب تاریخنگاری شام با دلالت حدیث غدیر بر عقاید شیعی موافق نبوده و آن را نقد کرده است.

مطالعات دانشمندان غربی پیرامون شرق، تاریخی کهن دارد و فعالیت های پژوهشگران بسیاری را به خود معطوف داشته که هر یک سهمی در شکل گیری این گونه مطالعات یعنی جریان استشراق با رویکرد علمی داشته است. در این میان سیلوستر دوساسی از جمله افراد پرکاری است که در گسترش مطالعات زبان های شرقی در فرانسه و سپس اروپا، تلاش های فراوانی انجام داده و مطالعات زبان شناختی را وارد مرحله ای تازه کرده است. دوساسی تأثیر مهمی در مطالعات تاریخی شرق شناسی داشته و تحول قابل ملاحظه ای در آن پدید آورده است. این نوشتار با بهره بردن از منابع کتابخانه ای، با روش توصیفی و گردآوری داده ها در پی پاسخ به این سوال است که سیلوستر دوساسی در مطالعات اسلامی، به ویژه زبان های شرقی، چه تأثیری داشته است؟ یافته ها حاکی از آن است که با اقدامات دوساسی جریان استشراق، وارد مرحله ی نوینی گردید که شاید بتوان از آن به عنوان استشراق علمی یاد کرد و این تأثیر و چگونگی در حوزه ی استشراق، نمایان شده است.

سوگواری و عزاداری رسمی است که از گذشته تا کنون در زندگی اجتماعی بشر بوده و بخشی از آداب و رسوم جوامع و اقوام به آن اختصاص یافته است. شناخت و تبیین آیین های سوگواری عصر جاهلی، گامی در راستای آگاهی به زمینه صدور برخی احکام اسلامی مرتبط با سوگواری و معیاری برای شناخت سنت ها و شیوه های نادرست آن است که گاه تا پس از ظهور اسلام نیز استمرار یافته است. به همین منظور در این نوشتار، با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر داده های اسنادی-کتابخانه ای، مواجهه با مصیبت، در دو گونه سوگواری عمومی و گزارش های سوگواری شیوخ قبایل عصر جاهلی بررسی شد. بر اساس یافته های پژوهش، برخی از رفتارها مانند نیاحه و آسیب زدن به بدن و نظیر آن، با وجود اینکه ممکن است در لحظه مصیبت، رنج مصیبت دیدگان را بکاهد، اما در برخی موارد خرافی و مذموم است.

نظر به نزدیکی روزگار امامین عسکریین(ع) به عصر غیبت و افزایش محدوده جغرافیایی جهان اسلام و نیز سخت بودن دسترسی مستقیم و بی واسطه به امام معصوم(ع)، توجه ویژه به بانوان راویِ آن عصر، به عنوان یاران ناپیدا و واسطه های میان امام و شیعیان، که خطر کمتری آنان را تهدید می کرد، ضرورت دارد. این نوشتار با رویکردی توصیفی-تحلیلی و تکیه بر داده های اسنادی برگرفته از گزاره های تاریخی و کتب رجالی، به دنبال پاسخ به این پرسش است که بانوان راوی، در مواجهه با چالش مهم فرهنگی دوره امامت امامین عسکریین(ع) چه نقشی داشته اند؟ یافته های تحقیق نشان می دهد که به دلیل تنگنا های ارتباطی امام با شیعیان و ایجاد محدودیت برای یاران و وکلای مرد، نقش فرهنگی زنان راوی حدیث در آن دوره، پررنگ تر است. حضور در عرصه فرهنگی، پاسخ گویی به سوالات، تعلیم و تربیت جویندگان علم و تبیین جایگاه امام و فرهنگ مهدویت، گویای این مدعاست که این گروه از بانوان محدثه، نقش اثرگذاری در جامعه شیعی داشته اند.

زیربنای جوامع، خاستگاه تمدن و فرهنگ تاریخ بشر و کارآمدترین نظام برای تدارک نیازهای روحی و معنوی بشر خانواده است. مراسم، باورها و ویژگی های فردی و اجتماعی در خانواده شکل می گیرد و این کوچکترین نهاد اجتماعی بهترین زمینه را برای تحول و تثبیت رفتار افراد فراهم می آورد. اهمیت خانواده تا بدان جاست که در آموزه های اسلامی، مواردی به عنوان شاخصه های رفتاری در راستای موفقیت این رکن مهم اجتماع، ارائه شده است. این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای و روایی، درصدد پاسخ به این سوال است که شاخصه های رفتاری بارز خانواده آرمانی در اسلام کدامند؟ برای پاسخ ابتدا به جایگاه و اهمیت خانواده در اسلام و تعریف خانواده آرمانی پرداخته شده است. یافته ها نشان داد که تربیت نسل، تعاون و همکاری و مساعدت در تکامل یکدیگر، از شاخصه های رفتاری مهم در رسیدن خانواده به نقطه آرمانی هستند.

نقش و اثرگذاری بانوان در عرصه های مختلف از موضوعات ثبت نشده در آثار پیشین است که با در کنار هم گذاشتن گزارش های تاریخی پراکنده، می توان به آن دست یافت. پژوهش فرارو با روش توصیفی تحلیلی و مطالعه ی متون تاریخی و رجالی متقدم درصدد پاسخ به این پرسش است که بانوان شیعه در دوران پیشوای ششم (علیه السلام) چه تأثیری داشته و چه اقداماتی در جهت بسط جریان تشیع انجام داده اند؟ لذا با نگاهی گذرا به اوضاع فرهنگی سیاسی عصر امام صادق (علیه السلام) به معرفی برخی زنان برجسته شیعه می پردازد و پاره ای از اقدامات مهم آنان را مورد بررسی قرار می دهد. حضور بانوان شیعه-ی دوره مذکور در زمینه های گوناگون ازجمله نقل روایت، پاسخ به سوالات شرعی، وصایت، وکالت، هجرت و نشر فرهنگ ناب شیعه، گویای این مدعاست که بانوان شیعه در گسترش جریان تشیع مؤثر بوده و تهدید ها را به فرصت تبدیل کرده اند.

پژوهش حاضر با هدف بررسی تأثیر عوامل اجتماعی و روانی بر احساس نشاط دانش آموزان دبیرستانی شهر اهواز صورت گرفته است. روش مطالعه تحقیق پیمایشی و جامعه آماری آن دانش آموزان دبیرستانی 18- 16 ساله شهر اهواز است و شیوه نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای است. داده ها با پرسشنامه گردآوری شده است و از طریق آزمون های ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون چندمتغیره مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. مبتنی بر نتایج تحقیق، میانگین احساس نشاط دانش آموزان در سطح مطلوبی است . سایر نتایج نیز بیانگر آن است که بین احساس نشاط و متغیرهای عزت نفس، احساس محرومیت نسبی، شبکه روابط اجتماعی، اعتماد اجتماعی و احساس ناامنی، رابطه معنادار وجود دارد. همچنین بر اساس ضریب تعیین رگرسیونی می توان گفت که 40/0 درصد تغییرات متغیر وابسته از طریق متغیرهای وارد بر مدل رگرسیونی تبیین گردیده و سهم متغیر عزت نفس در تبیین واریانس احساس نشاط بیش از سایر متغیرها است. بنابراین هر چه عزت نفس، اعتماد اجتماعی و شبکه روابط اجتماعی در حد بالا و احساس محرومیت نسبی در حد پایینی باشد، به همان اندازه احساس نشاط در بین دانش آموزان بیشتر خواهد بود.