محمد داوری

مقدمه و اهداف: انجمن الکلی های گمنام به عنوان پایه همه انجمن های دوازده قدم، با نام اختصاری (AA) (Alcoholics Anonymous) نخستین بار، در سال 1935 میلادی، با هدف بهبودی الکلی هایی که سرانجامی جز مرگ نداشتند، در آمریکا تأسیس شد. سپس، انجمن معتادان گمنام، در سال 1953 میلادی با الهام از آموزه های این انجمن با نام اختصاری (NA) (Narcotics Anonymous)، شروع به کار کرد و اکنون با بیش از 2 میلیون عضو در حال فعالیت است. پیام رسانی انجمن معتادان گمنام، در ایران، از سال ۱۳۶۹ توسط چند عضو، در مرکز بازپروری قرچک آغاز شد. در سال ۱۳۹۲ از وزارت کشور، به عنوان سازمانی مردم نهاد در سطح ملی، مجوز فعالیت دریافت کرد. همه فعالیت ها در این انجمن داوطلبانه است. این انجمن با روش درمانی معنویت گرا، به درمان معتادان می پردازد و در بیشتر کشورها و از جمله ایران، فعالیت وسیعی دارد و به اذعان پژوهش های موجود، این روش، در درمان و کنترل اعتیاد، موفق بوده و فرصت هایی را برای جامعه فراهم کرده است؛ اما ورود آموزه های معنوی انجمن به ایران، بدون شناسایی دقیق آثار منفی فرهنگی آن بر معتادان مسلمان ایران، سبب بروز آسیب هایی در زندگی معنوی این گروه شده است. بنابراین، ضروری است این آسیب ها و علل آن، که بیشتر در حوزه دینداری معتادان است، در کنار فرصت های آن برای کنترل اعتیاد در جامعه اسلامی شناسایی شود. پرسش اصلی پژوهش عبارت است از: روش درمانی ترک اعتیاد دوازده قدم، چه آسیب ها و فرصت هایی را برای معتادان مسلمان به همراه دارد؟ هدف از این پژوهش معرفی اجمالی آموزه های انجمن و نیز شناسایی آسیب ها و فرصت های آن برای معتادان مسلمان می باشد.روش تحقیق: این پژوهش، با روش بررسی اسنادی و از طریق مصاحبه با معتادان بهبود یافته عضو انجمن انجام شده است. جامعه آماری آن، مجموعه ای از متون انجمن و نیز مصاحبه های انجام شده با برخی از معتادان بهبودیافته عضو انجمن و نیز متون برگرفته از کارگاه های آموزشی این گروه می باشد. برای تحلیل داده ها از روش تحلیل محتوای کیفی استقرایی استفاده شده است. با مراجعه به متون مرتبط با این انجمن و مصاحبه های انجام شده، ابتدا به اختصار آموزه های آن بیان شده و سپس آسیب ها و فرصت های آن برای معتادان مسلمان استخراج شده است. داده ها با روش کتابخانه ای جمع آوری شده است. روش تحلیل محتوا، خطوط کلّی ای را برجسته می کند که، به شکلی پراکنده، در مجموعه ای از متون نوشته یا نانوشته یا مانند آن درباره موضوع تحقیق و مقوله های تحلیل وجود دارد (محسنی و سلیمی، 1391، ص139-144). در این تحقیق، واحد تحلیل، گزاره های موجود در متون کتبی مرتبط با آموزه های انجمن دوازده قدمی و مصاحبه های انجام شده با معتادان بهبودیافته عضو انجمن است. مقوله بندی، موضوعی، و ناظر به محتوای این گزاره هاست. واحد کدگذاری، مضمون است. این مضمون ها دراین منابع، و نیز مصاحبه ها، جستجو، شناسایی و انتخاب شده اند؛ منابعی از قبیل «کتاب بزرگ الکلی های گمنام»، «کتاب از دیدگاه بیل»، «کتاب 12 قدم و 12 سنت» و کتاب «معتادان گمنام، چگونگی عملکرد». همچنین، به صورت انتقادی، برخی از آموزه های این انجمن در مقایسه با آموزه های اسلامی نقد شده است. ازآنجاکه انجمن الکلی های گمنام، پایه همه انجمن ها می باشد، و آموزه های آنها برگرفته از منابع آن است، بیشتر منابع از این انجمن می باشد.نتایج پژوهش: انجمن دوازده قدم، از تلفیق آموزه های مسیحی برگرفته از گروه مذهبی آکسفورد و تجربیات اولیه بنیان گذاران آن در ترک اعتیاد به الکل شکل گرفته است. اما، بیل ویلسون، اصول AA را به شکلی طراحی کرد که برای افراد با هر نوع پیشینه مذهبی یا غیرمذهبی قابل استفاده باشد. هرچند انجمن، پس از جدایی از گروه آکسفورد، در آموزه های خود، عدم وابستگی به مذهبی خاص را اعلام کرد، اما به لحاظ اینکه درمانی معنویت گراست، اثرگذاری روش خود را براساس توجه به ارضای نیازهای معنوی بیماران معتاد به الکل قرار داده است.مزایای این روش عبارت اند از: عدم منافات پیمودن قدم ها به عنوان تکنیک ترک اعتیاد با شریعت اسلامی، امکان استفاده از آن برای کنترل اعتیاد با حفظ دینداری اسلامی، ساده بودن تکنیک ها و امکان اجرای آن توسط معتادان بهبودیافته و حمایت از معتادان دیگر بدون چشم داشت مادی، و عدم وابستگی مالی آن به بودجه های دولتی. آسیب های عمده انجمن عبارت اند از: تفاوت ماهوی آموزه های انجمن با اصول و فروع اسلام، برداشت نادرست از مفاد منابع اصلی در ترجمه متون به فارسی توسط کارگزاران داخلی، عدم توجه به پایبندی مذهبی اسلامی افراد پس از پیمودن قدم ها، عدم بازسازی آموزه های دوازده قدم متناسب با فرهنگ غنی اسلامی. مهم ترین پیشنهاد برای استفاده بهینه از این روش، کاربرد آن فقط به عنوان تکنیک کنترل اعتیاد و نه سبک زندگی و نیز تقویت دینداری اسلامی این گروه به ویژه راهنمایان آن و استفاده از آن برای معتادان مسلمان با حفظ سبک زندگی معنوی اسلامی آنان و تلاش علمی برای هماهنگی این آموزه ها با فرهنگ اسلامی با حفظ چهارچوب اصلی قدم ها و نیز دینداری معتاد مسلمان بهبودیافته.جمع بندی و نتیجه گیری: هرچند آموزه های انجمن، خاستگاهی مذهبی و مسیحی دارد، اما این تکنیک توسط بنیان گذاران آن به گونه ای تنظیم شده است که برای هر معتاد متمایل به ترک، با هر مذهبی و حتی برای منکران خدا قابل استفاده است. براساس ادعای بنیان گذاران، این روش می تواند به عنوان سبک زندگی معنوی در تمام جنبه های زندگی معتادان سرایت داشته باشد. بنابراین، اگر معتاد مسلمان، سبک زندگی معنوی اسلامی را رها کند و آموزه های انجمن را به عنوان مذهب و سبک زندگی معنوی خود انتخاب کند و آن را در تمام وظایف فردی و اجتماعی زندگی خود سرایت دهد، به شدت از نظر اسلام مردود است؛ زیرا هیچ کدام از اصول و فروع دین در آموزه های انجمن لحاظ نشده است.اما اگر معتاد مسلمان با حفظ اصول دینداری اسلامی خود، از این قدم ها در جهت نجات از اعتیاد، به عنوان روش درمانی استفاده کند، نه تنها از نظر اسلامی مردود نیست و منعی ندارد، بلکه مطلوب هم هست؛ به ویژه آنکه به اذعان پژوهش های فراوان، کارآمدی این روش، برای ترک اعتیاد به اثبات رسیده است. همچنین، با توجه به ویژگی های معنوی دین اسلام، پیمودن این قدم ها برای معتاد مسلمان و پایبند به شریعت اسلامی، سریع تر، دقیق تر و با اشتباه کمتری انجام می شود. چون خداوند قادر، راه مستقیم رسیدن به خود را برای انسان ها مشخص کرده است و اراده خود را نسبت به او، از طریق پیامبر و کتاب خود، یعنی قرآن کریم، ابلاغ کرده است. بنابراین، لازم است معتادان مسلمان عضو انجمن با حفظ سبک زندگی معنوی اسلامی از این روش، فقط در جهت ترک و کنترل اعتیاد خود بهره ببرند.

صیانت از حقوق بزه دیده در اندیشه حقوقی اسلام و اسناد مهم بین المللی جایگاه ویژه ای دارد؛ وجود چالش هایی در حوزه قانون گذاری و قضائی، سبب شده است کرامت بزه دیده آسیب پذیر باشد؛ مطالبات بزه دیده به جبران خسارت های مادی او محدود نمی شود بلکه علایق و خواسته های روحی و روانی او قابل توجه است. مقاله حاضر در پی آن است تا بررسی کند چه چالش های قانون و قضائی در راستای تکریم انسانی بزه دیده در فرایندهای کیفری وجود دارد؟ یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد علی رغم توجه قانون گذار نسبت به برخی از خواسته های مادی بزه دیده، خلأهای قانونی مهمی به ویژه نسبت به نیازهای غیرمادی او در قوانین جزایی مشاهده می شود؛ با این وجود قانون جدید آیین دادرسی کیفری نشان می دهد قانون گذار در بسیاری موارد به روشنی به حقوق بزه دیده و کرامت او توجه ویژه ای داشته است اما اجرایی شدن این قوانین در مراجع قضائی نظارت ویژه ای را می طلبد مخصوصاً آنکه برخی حقوق بزه دیده در قانون سابق نیز در مواردی اجرا نشده یا متفاوت از هدف حمایتی قانون گذار اجرا شده است؛ با این حال توجه مستمر مراجع قضائی و نظارت مراجع عالی قضائی در این خصوص راهگشاست.

ظهور مدیریت فقهی در جهان مدرن امروز، پرسش ها و چالش های جدی را در مواجهه فقه با تجربیات علمی بشر به ویژه در موضوعات و مسائل اجتماعی، پدیدار ساخته است. از طرفی توانمندی فقه در کنترل فردی پیروان و واداشتن آنها به انجام فرایض دینی و ترک گناهان بر کسی پوشیده نیست، اما پرداختن به «فقه اجتماعی» هنوز در ابتدای راه بوده و این پژوهش، با مطالعه میان رشته ای فقه، حقوق جزا و جرم شناسی و جامعه شناسی، درصدد بازشناسی بخشی از توانمندی فقه با نگرش به فقه امامیه و انطباق با یافته های دانش جامعه شناسی می باشد. در نظام فقهی، «عبادت» به عنوان هدف اصلی خلقت، با اشکال مختلف آن، عامل بازدارنده از ناهنجاری در جامعه است و در صورتی که برخی افراد درصدد هنجارشکنی برآیند، اهرم کنترلی «امر به معروف و نهی از منکر»، به کمک آمده و هر عمل خلافی را در همان ابتدای راه ناکارآمد می سازد و در صورت عدم توفیق نظارت عمومی، دخالت حکومت با اعمال «مجازات» با هدف اصلاح و تربیت و «جامعه پذیری مجدد» به عنوان آخرین راهکار، مورد توجه فقه قرار گرفته است.

فرایند پیشگیری و کنترل آسیبهای اجتماعی در دین اسلام، از مرحله هنجارگذاری شروع و تا مراحل اجتماعی کردن، درمان، جامعه پذیری مجدد و مجازات کجروان ادامه پیدا می کند. هدف از این پژوهش، ارائه معیارها و ویژگیهای حاکم بر نظام هنجارگذاری از دیدگاه آموزه های قرآن کریم است. سؤال اصلی پژوهش این است که: فرایند هنجارگذاری از دیدگاه آموزه های قرآن کریم چیست و چگونه می تواند اجرای صحیح آن در مقام عمل، از کجروی پیشگیری کند؟ فرایند پیشگیری و کنترل آسیبهای اجتماعی در دین اسلام، از مرحله هنجارگذاری شروع و تا مراحل اجتماعی کردن، درمان، جامعه پذیری مجدد و مجازات کجروان ادامه پیدا می کند. هدف از این پژوهش، ارائه معیارها و ویژگیهای حاکم بر نظام هنجارگذاری از دیدگاه آموزه های قرآن کریم است. سؤال اصلی پژوهش این است که: فرایند هنجارگذاری از دیدگاه آموزه های قرآن کریم چیست و چگونه می تواند اجرای صحیح آن در مقام عمل، از کجروی پیشگیری کند؟ این تحقیق که نوعی تفسیر موضوعی قرآن کریم محسوب می شود، با روش اسنادی و تحلیل محتوای کیفی و با مراجعه به آیات مرتبط با موضوع مورد تحقیق و کدگذاری و تحلیل این آیات انجام گرفته است. محورهای مهم در فرایند هنجارگذاری از دیدگاه آموزه های قرآن، عبارتند از: پذیرش هنجارگذار بودن خداوند؛ تعیین هنجارهای مورد نیاز از طرف خداوند؛ مقترن و ابهام نداشتن هنجارها؛ زمینه سازی برای پذیرش هنجارها؛ جعل نکردن هنجارهای شکننده؛ رعایت راحتی اشخاص در جعل هنجار؛ معیار عقلی داشتن هنجارگذاری؛ ممنوعیت جعل هنجار برای ویژه خواری؛ محدود بودن هنجارهای منع کننده رفتار؛ تحریف نکردن هنجارهای مبتنی بر حق؛ تسهیل کننده بودن هنجاراجتماعی؛ بهنجار نشدن هنجارشکنی به جهت کثرت متخلفان از آن هنجار؛ جواز نقض هنجار برای مصلحت مهم تر؛ انعطاف در هنجارگذاری و اجرای هنجار. رعایت صحیح این موارد در فرایند هنجارگذاری، تعهد درونی به اجرای هنجار را تقویت کرده و احتمال نقض آن را کم می کند و سبب پیشگیری از کجروی خواهد شد.

بر پایه گزارش نهادها و مراجع معتبر بین المللی، این گروه مرتکب اعمال ضد انسانی شنیع و موهنی شده است که به جهت سازمان یافتگی و گستردگی، برخی از آن ها می تواند مصداق سه جنایت مهم بین المللی یعنی نسل زدایی، جرایم جنگی و جرایم علیه بشریت نیز محسوب شود. با این حال تا کنون هیچ اقدام جدی برای تعقیب و محاکمه اعضای داعش در دادگاه های ملی و بین المللی صورت نگرفته است. دولت عراق به استناد اصل صلاحیت سرزمینی، مقدم ترین کشور برای تعقیب و محاکمه این افراد است. همچنین کشورهایی که اعضای داعش از اتباع آن ها به شمار می روند و یا صلاحیت جهانی نسبت به جنایات بین المللی را پذیرفته اند با تکیه بر صلاحیت شخصی و صلاحیت جهانی می توانند برخی از اعضای داعش را تعقیب و محاکمه کنند. اما مهم تر از تعقیب و محاکمه توسط دادگاه های ملی، تعقیب و محاکمه اعضای داعش به ویژه سران آن در یک دادگاه کیفری بین المللی است. انتظار جامعه جهانی آن است که شورای امنیت، امر تعقیب و محاکمه اعضای داعش را در یک دادگاه بین المللی عملی سازد. این امر از دو طریق امکان پذیر است؛ تأسیس یک دادگاه بین المللی موردی مانند دادگاه یوگسلاوی و رواندا و یا ارجاع به دیوان کیفری بین المللی. در این مقاله، امکان محاکمه اعضای داعش در هر یک از دادگاه های مذکور مورد سنجش و ارزیابی حقوقی قرار گرفته است. نتایج تحقیق نشان می دهد که هر یک از این دادگاه ها از مزیت های نسبی و شایسته ای برای تعقیب و محاکمه سران و اعضای داعش برخوردارند که دولت عراق و جامعه بین المللی باید از این ظرفیت ها به نحو شایسته استفاده نمایند.

چکیده: محققان عوامل متعددی را در سطوح مختلف برای احتمال عرفی شدن جامعة ایران، مطرح کرده اند. یکی از عواملی که در حوزة دین می تواند احتمالِ روند عرفی شدن در جامعة ایران را تقویت کند، «غلبة نگاه کارکردی به دین» است. با تشکیل حکومت دینی و دخالت دین در عرصه های مختلف زندگی، برخی از دینداران برای نشان دادن مفید بودن دین و نیز حفظ و جلب مخاطبان، در رقابت با سایر مسلک ها، به معرفی کارکردی دین، به ویژه کارکردهای این جهانی آن که برای همگان محسوس و قابل درک است، رو می آورند. غلبة این نگاه، در تبیین و تحلیل دین می تواند درنهایت، اصالت ذاتی دین را با تردید روبه رو سازد و زمینه را برای حضور رقیب هایی که با تحمیل هزینة کمتری، توان برآوردن این کارکردها را دارند، فراهم سازد و درنهایت به تضعیف دین و زمینه سازی برای عرفی شدن جامعه بینجامد. بنابراین، دقت در نگاه کارکردی به دین، برای کاهش این اثر منفی، ضروری به نظر می رسد. حفظ هدف اصلی دین و تمرکز بیشتر در معرفی دین، بر اهداف اخروی آن، با توجه به تعالیم دینی و تفکیک کارکردهای اخروی و دنیوی هر یک از دستورهای دینی، از اثرگذاری این عامل بر روند عرفی شدن جلوگیری می کند.