نگارینه هنر اسلامی

نگاره ی پری سوار بر شتر درون ترکیبیِ محفوظ در موزه ی هنر اسلامی برلین را می توان سر سلسله ی گونه ای از نقش پردازی، در بازنمایی شتر درون ترکیبی، با پری سوار بر آن دانست که به دلیل جذابیت های بصری و معنایی آن، نه تنها در محدوده ی مکتب گورکانی، بلکه به مرور زمان، با کمی تغییرات، به یک نقش مورد علاقه در سایر مکاتب نقاشی هند بدل شد. نقش پردازی نگاره هایی با تصویر موجودات درون ترکیبی، در سده های 16 و 17م در مکتب گورکانی هند از محبوبیت بالایی برخوردار بودند. در این گونه آثار نمادین، نقش اصلی، نیم رخ حیواناتی چون: فیل، شتر، اسب و غیره بود که درون پیکره ی آن ها از تمام یا بخشی از بدن موجودات دیگر تشکیل می شد. این مقاله با رویکردی کیفی، در راستای اولویت قراردادن به ساختار محتوایی اثر، با استفاده از روش شمایل شناسی و بهره گیری از منابع کتابخانه ای و اینترنتی، سعی در یافتن پاسخ این سوالات دارد:- با توجه به نمادها و نشانه های موجود در اثر، مضمون این نقاشی چیست؟- این نقاشی به طور ضمنی به کدام رویداد تاریخی اشاره دارد؟- در مرحله ی تفسیر شمایل شناسانه چه معنایی دریافت می شود؟نتایج حاصل از توصیف، تحلیل و تفسیر این نقاشی نشان می دهد که مضمون اصلی اثر در سطح دوم و تحلیل، «عشق» و اهمیت مقام «معشوق» نزد عاشق است به طوری که جایگاه او بالاتر از همه، حتی خود عاشق قرار دارد. همچنین آن می تواند اشاره به ماجرای عشقی بد فرجام، منسوب به سلیم، پسر اکبر شاه گورکانی داشته باشد. بعلاوه در سطح سوم و تفسیر، معنای ذاتی اشاره به قلمرو گورکانی در زمان خلق اثر دارد که در صلح و آرامش بوده و توسط فرمانروایی قدرتمند، عادل، باشکوه و ملکوتی رهبری می شود؛ به طوری که همه ی مردم در آن با صلح و امنیت زندگی می کنند.واژگان کلیدی: هند، نقاشی مغول، نقاشی گورکانی، پری چنگ نواز، شتر درون ترکیبی، شمایل شناسی

کاخ موزه گلستان به عنوان یکی از اصلی ترین مراجع میراث دار هنر قاجار، نزدیک به سی قالب قلمکار را در خود محفوظ دارد. درمیان قالب های مذکور، تعداد هفت نمونه با نقش انسانی تعریف شده است. این در شرایطی است که معمولاً نضج هنر قلمکار با عصر صفوی شناخته شده و مضامین عمده این هنر در شکل چاپی، در تمامی ادوار به ویژه قاجار با صور گیاهی نسبت پیدا می-کند. درحالی که پژوهش حاضر می کوشد، نسبت به تحلیل مضمونی تعدادی از قالب های قلمکار قاجاری اقدام کند که صاحب نقش انسانی هستند تا از این مسیر ضمن اثبات حضور و وجود نقش انسانی در قالب های قلمکار آن عهد، موضوعات بازنمایانه در این مهرها را در ارتباط با دیگر هنرهای تصویری آن دوره همچون نقاشی به چالش بگیرد و به جهت مفهومی مورد شناسایی قرار دهد؛ بنابراین پرسش آن است: چگونه می توان با مطالعه نقوش انسانی مصور بر قالب های قلمکار قاجاری (محفوظ در کاخ موزه گلستان) نسبت به ارزیابی مضمونی آنها دست یافت؟ نتیجه این مطالعه تاریخی به شیوه توصیفی – تحلیلی، با گردآوری اطلاعات به شیوه اسنادی و میدانی شکل گرفت و نتیجه نشان داد: در این مهرهای قاجاری، نقوش انسانی به صورت تقریباً طبیعت گرا ظاهر شده اند یعنی می توان آنها را در قیاس دیگر با هنرهای تجسمی عصر قاجار به خوانش گرفت. نقوشی که در ساخت و ساز فرم ها و مهم تر از آن، نحوه بازنمایی به هنرهای تصویری هم دوره در عهد قاجار ادای دین می کنند. ظاهراً این قالب ها برای تکمیل منسوجات با نقش معراج حضرت رسول (ص)، نمود شاه عباس صفوی، نادرشاه، ساقیان، رامشگران و خدمتگزاران به کار می آمده اند بنابراین می توان مدعی بود در این مهرها، مضامین دینی، خسروانه و بزمی قابل بازیابی است. در این بین، همچون سایر جلوه های فرهنگی و هنری آن دوره، مصادیق مؤثر در شکل گیری محفل ملوکانه و شاهوار بیش از سایر موضوعات خودنمایی می کند.

یکی از مضامین مشترک در شاهنامه های مصور، نگاره ی «کشتن رستم سهراب را و نشانه یافتن و زاری بر او» است که براساس شیوه های رایج در زمانه ی ساخت آن، به تصویر در آمده است. این نوشتار، از منظر ماهیت و روش، توصیفی، تحلیلی-تطبیقی که از مجموعه روش های کیفی بوده و از نظر هدف بنیادی است. جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و اسنادی بوده و پیکره ی مطالعاتی شامل تحلیل، تطبیق و بررسی رابطه متن و تصویر در نگاره ی مورد پژوهش است؛ جامعه ی پژوهش سه نگاره از سه شاهنامه (با مضمون و شاهنامه های ذکر شده در عنوان) است. این نوشتار و همسو با اهداف، در پی پاسخ به این سوالات است: 1. با وجود یکسان بودن مضمون، وجوه افاراق و اشتراک بین نگاره های این پژوهش برقرار چیست؟ 2. نحوه ی نمایش تصویری روایت موجود در شعر و میزان وفاداری به متن توسط نگارگر در نگاره های مورد پژوهش به چه ترفندهایی انجام پذیرفته است؟ نتایج حاکی از این است که؛ نگارگران در نمایش این روایت، مانند عکاس عمل کرده و لحظه اوج تراژدی را برای مخاطب ثبت کرده که از بار دراماتیک بالایی برخوردار است. روش نمایش تراژدی رستم و سهراب در نگاره های مورد بررسی، نمادین بوده و نگارگران از فرم، رنگ، حالات و عناصر نمادین، همسو با دوره ی ایجاد نگاره بهره گرفته اند. نگارگران سه نسخه، به جز بهره گیری از روایت ادبی در بخش های اصلی داستان، سایر موارد از جمله، محیط اطراف و افراد موجود در نگاره، از خیال و ترفندهای نگارگری بهره گرفته اند.

ابوزید کاشانی، از مشهورترین سفالگران قرون میانه اسلامی ایران است که آثار رقم دار او، به دو شیوه زرین فام و مینایی ساخته شده اند. او از معدود سفالگرانی است که امضای خود را بر روی آثارش بر جای گذاشته و دقت در پردازش طرح و نوع نگارش کتیبه، او را به هنرمندی شاخص در تاریخ سفالگری دوران سلجوقی در ایران بدل کرده است. با توجه به وفور ظروف مینایی و زرین فام معاصر عصر ابوزید که فاقد امضا و کتیبه شناسه هستند و ضرورت کشف هویت هنرمند آنها مطرح است، تمرکز این پژوهش صرفا بر ظروف امضادار ابوزید با فرم و ترکیبی مشترک است تا با درک شاخصه های مفهومی و بصریِ این آثار، به الگوی مشخصی در رابطه با تشخیص سبکی ِآثار دارای نام و امضاء هنرمند دست یافت. پرسش این است: سبک هنری و مشخصه اصلی ظروف مینایی و زرین فام منتسب به ابوزید کاشانی چیست؟ پژوهش پیش رو از منظر هدف بنیادی، روش آن تطبیقی-تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات کتابخانه ای-اسنادی است. روش اجرای پژوهش کیفی و از حیث ساختار پژوهشی از نظریه فیلیپس3 استفاده شده است. مشخصه های اصلی ظروف سفالین امضادار ابوزید کاشانی در پردازش جزئیات نقاشی، نقوش انسانی، نقوش حیوانی، اسلیمی، هندسی و نوع ترکیب بندی، بیانگر تلاش هنرمند در جهت واقع گرایی و روایت پردازی است و همچنین در بخش کتیبه های شعری روی ظروف، اشعار نوشته شده منسوب به شخص ابوزید است. از این حیث می توان نتیجه گرفت که او برای جنبه زیبایی شناختی آثارش ارزش و اهمیتی برابر با جنبه کاربردی قائل بوده است. مهمترین شاخصه اصلی کار او، بیان واقع گرایانه نقاشی، در قالب روایت های داستانی و آشنایی او با داستان های مرسوم ادبی، موجب خلق آثار ممتاز و برجسته ای شده که سبک او را از دیگر هنرمندان آن روزگار متمایز ساخته است.

انسان اولیه تمام بیماری ها یا مصایب خود را به ارواح شیطانی، جنیان و نیروهای مافوق طبیعی نسبت می داده است. با گذشت زمان، و حتی آگاهی او از دلایل برخی از رخدادهای طبیعی و عادی، ترس وی از ارواح شیطانی کاهش نیافت. به همین جهت به استفاده از حرز، طلسم و تعویذ تمایل شدید پیدا نمود. این موضوع منجر به خلق فرهنگی شد که نیاز به درمان و شفا و استجابت دعا، دفع بلایا و شر و جذب نیروهای خیر و مثبت، اساس آن را تشکیل می دادکه تا به امروز به حیات خود ادامه داده است. پرسش اصلی پژوهش این است که اهمیت ساخت ابزار و اشیاء هنری، رابطه و کاربرد آن در فرهنگ آیینی و مذهبی طلب دعا، درمان و دفع بلا در چیست؟ فرهنگ دعا و شفا و دفع بلا سبب خلق آثار هنری مرتبط شده و از سوی دیگر ساخت این اشیاء باعث باوری ملموس به کارآمدی این فرهنگ نزد مومنین به آن گردیده است. استفاده از حرز و طلسم در واقع همانند یک عمل سحرآمیز است و در جهان بینی جادویی، نیاز به یک عمل سحرآمیز زمانی افزایش می یابد که یک بیماری یا مصیبت رخ دهد، یا با نگاهی مثبت اندیش، در کاربرد آن یک هدف خیر همچون شفا به شدت مورد نیاز باشد. بنابراین، حرز، طلسم و تعویذ می تواند دارای سه کاربرد اصلی باشد: دفع بلا و مصیبت و شر؛ جذب نیروهای مثبت و خیر؛ برآوردن حاجات و آرزوهای انسان. از یک سو، این اشیاء به دلیل اینکه آیات قرآن، اسماء الهی، نام پیامبر(ص)، ائمه معصومین(ع)، دعاها و نمادهای مقدس بر روی آن حک شده، به عنوان اشیاء متبرک و مقدس محسوب می شوند، از سوی دیگر قداست این اشیاء می تواند به دلیل این باور باشد که آنها واسطی بین متوسلین و خداوند یا پیامبران و ائمه (ع) باشند و به همین دلیل می توان از نگاه معتقدین به این نگرش و باور، اصطلاح «اشیاء متبرک» و «مقدس» به آنها اطلاق نمود. قداست این اشیاء نه تنها درمیان عوام رواج داشته بلکه حاکمان و اشراف نیز برای گرفتن حاجات خود به این اشیاء روی آورده بودند و همین امر و سفارش های درباری سبب تولید اشیاء فاخر هنری در دوران اسلامی گردید. از اهداف این پژوهش، نشان دادن وابستگی وجودیِ دوطرفه بین فرهنگ شفا و دعا، و ساخت ظروف و اشیاء هنری نیز هست. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی بوده و روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای است.

دیوارنگاره های دوره قاجار، به ویژه در خانه های تاریخی، گنجینه ای ارزشمند از مفاهیم فرهنگی، دینی و اجتماعی این دوره محسوب می شوند. این نقوش که اغلب با دقت و ظرافت خاصی ترسیم شده اند، نمادی از باورها و جهان بینی مردمان آن عصر هستند و می توانند به عنوان اسنادی تصویری برای بازشناسی تحولات هنر و معماری قاجار مورد مطالعه قرار گیرند. خانه قریشی آمل، به عنوان یکی از برجسته ترین نمونه های معماری این دوره، با دیوارنگاره هایی متنوع و سرشار از مفاهیم نمادین، فرصتی منحصربه فرد برای تحلیل نشانه شناختی فراهم می کند. این پژوهش با هدف بررسی عمیق تر مضامین و معانی پنهان در لایه های مختلف نقوش دیوارنگاره های این خانه، تلاش می کند تا ارتباط این نقوش با باورهای دینی، فرهنگی و اجتماعی قاجاری را آشکار کند. تحلیل دیوارنگاره ها در این پژوهش، فراتر از توصیف صرف، در جست وجوی معناهای نهفته و دلالت های نمادین آن هاست تا بتواند به درک جامعی از دیدگاه های هنری و اعتقادی هنرمندان و مخاطبان آن دوره دست یابد. پرسش های پژوهش بدین شرح است: 1. چه مضامینی در دیوارنگاره های خانه قریشی آمل قابل مشاهده است؟ 2. بار معنایی لایه های نقوش خانه قریشی آمل براساس رویکرد نشانه شناسی تصویری چیست؟ روش پژوهش مبتنی بر روش توصیفی تحلیلی است. روش نمونه گیری به شکل انتخابی با حجم نمونه چهار دیوارنگاره کلی است که خود دارای دوازده نقش جزئی است و با رویکرد نشانه شناسی تصویری بر مبنای دلالت های صریح و ضمنی مورد تحلیل کیفی قرار گرفته است. نقوش دیوانگاره های خانه قریشی آمل شامل دسته بندی حیوانی، گیاهی، نمادین، انسانی و شکار هستند که از این میان به ترتیب، نقش طاووس به جلوگیری از ورود شیطان به بنا، نقش خرگوش به به زانودرآوردن دشمنان، نقش دارکوب به محافظت از درختان و نقش شانه به سر به طور کلی بر انسان کامل دلالت دارند. در دسته بندی نقوش گیاهی، دلالت صریح بر نقش درخت زندگی در قالب درخت سرو و نقش گلدانی وجود دارد که نقش درخت زندگی نماد درخت طوبی و استفاده از نقوش گلدانی برانگیزاننده حسی شورانگیز در نمای خارجی بنا در چشم مخاطب است. در دسته بندی نقوش نمادین، اژدها بر خنثی کردن نیروی منفی، خورشیدخانم بر الوهیت و ذات حق تعالی و لطف و رحمت ایشان و زن پرنده بر ملائک و فرشتگان اشاره دارد. نقش انسانی مرد شکارچی بر اهمیت بازتاب زندگی روزانه توسط هنرمند بومی دلالت دارد و نقش جدال شیر و گوزن در دسته بندی نقوش شکار نماد مفهوم قدرت و شوکت است. نتایج حاکی از متأثربودن نقوش از باورهای دینی و فرهنگ ایرانی و طبقات اجتماعی دوره قاجار است. با توجه به اهمیت فرهنگی و هنری بناهای دوره قاجار، حفاظت از آن ها ضروری است. بدین منظور پیشنهاد می شود که از نقوش تزیینی این بناها در هنر معاصر، الهام گرفته شود تا علاوه بر حفظ این میراث، ارتباطی میان گذشته و حال برقرار گردد.

مجموعه تاریخی تخت سلیمان در تکاب آذربایجان غربی، افزون بر آثار عصر ساسانی، دربردارنده آثار ارزشمندی از دوره ایلخانان است. در کاوش های باستان شناسیِ دهه 40 خورشیدی در مجموعه تخت سلیمان، شمار فراوانی کاشی زرین فام از کاخ آباقاخان به دست آمد که بیش از هزار قطعه از آن به موزه ملّی ایران منتقل شد. با وجود غنای کیفی و کمّی این مجموعه کاشی، سامان دهی و مطالعه کامل آنها در موزه در دهه های گذشته به انجام نرسیده است. بر این اساس، پژوهش حاضر با هدف سامان دهی، طبقه بندی و گونه شناسی کاشی های زرین فام آغاز شد و با توجه به ارزش های هنری نمونه ها، مطالعات تکمیلی با رویکرد زیبایی شناسی و با هدف تبیین شاخصه های بصری و اصول حاکم بر ترکیب بندیِ عناصر تصویری کاشی ها صورت گرفت. در این مقاله تلاش شده به این پرسش ها پاسخ داده شود که ویژگی های بصری کاشی های زرین فام در موزه ملّی ایران چیست و گونه شناسی آنها چه اطلاعاتی را درباره رایج ترین فرم ها، نقوش و کتیبه ها در اختیار می نهد؟ اصول ترکیب بندی و چیدمان عناصر بصری روی کاشی ها چگونه در راستای آفرینش ارزش های زیبایی شناسانه به کار گرفته شده است؟ بر این اساس، ابتدا مستندنگاری، عکاسی و سامان دهی کاشی ها به انجام رسیده و سپس مؤلفه های زیبایی شناختی کاشی ها با مطالعه اصول ترکیب بندی و نحوه به کارگیری عناصر اصلی بصری در نقش پردازی تبیین شده است. نتایج طبقه بندی و گونه شناسی کاشی ها نشانگر وجود شش گونه شامل کاشی های «ستاره ای هشت پر کوچک تخت بدون کتیبه»، «ستاره ای هشت پر بزرگ تخت کتیبه دار»، «ستاره ای هشت پر نقش برجسته»، «حاشیه ای کتیبه ای برجسته»، «حاشیه ای منقوش برجسته» و «صلیبی یا چلیپایی» است. در این میان، فرم ستاره ای هشت پر، رایج ترین فرم است و نقوش گیاهی و سپس اسلیمی، پرتکرارترین نقوش هستند. در بیش از دو سوم کاشی ها، الگوهای ترکیب بندی متقارن، شعاعی و تکرار واگیره دیده می شود و چنین الگوهایی، تناسب، هماهنگی و ثبات را در طرح کاشی ها پدید آورده است. فراوانیِ حدود 85 درصدی کاشی هایی با نقش زینتی و آمار اندکِ چهار درصدی کاشی هایی با نقش روایی و داستانی نشان می دهد برای هنرمندان و سفارش دهندگان کاشی ها، آراستگی، تزیین و زیبایی بر انتقال پیام اولویت داشته و از الگوهای ترکیب بندی و عناصر بصری در راستای تناسب، تعادل، تقارن، توازن، نظم، هماهنگی، ثبات و در نهایت با هدف خلق زیبایی بهره برده اند.

استیلای قوم مغول بر ایران لطمات زیادی به فرهنگ و تمدن ایرانی وارد نمود. ترس و وحشت ایجاد شده از کشتار مغولان تا سالها از میان نرفت و چهره ای سنگدل از مغولان به جای گذاشت. آنان پس از آنکه با زور شمشیر بر مخالفان فائق آمدند، ن اگزیر ب ه اج رای سیاست هایی شدند که مش روعیت و مقبولیت آن ه ا را تأمین کند. آنها از روش های مختلفی برای تحقق اهداف خود استفاده نمودند که باعث ایجاد ثبات اجتماعی و سیاسی در این دوره گردید. هدف پژوهش حاضر بررسی عوامل تجسمی مختلفی است که ایلخانان جهت مشروعیت بخشی به خود در این دوره مورد استفاده قرار دادند. سوال اصلی این پژوهش این است که: چگونه و با استفاده از چه ترفندهای تجسمی، مغولان در فرهنگ ایرانی پذیرفته شدند و توانستند مشروعیت لازم برای حکومت بر ایرانیان را کسب کنند؟ روش انجام تحقیق حاضر توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای انجام شده است و یافته های پژوهش نشان می دهد ک ه مشروعیت بخشی به ایلخانان عمدتاً در قالب دو رویکرد: توجه به ارزش های دینی و باورهای فرهنگی صورت گرفته است.

منابر ازجمله مهم ترین اجزای مسجد هستند که همواره در سمت راست محراب ها (به عنوان یک سنت از زمان پیامبر اکرم (ص) تا به حال) قرار می گیرند. با اینکه در طول دوران اسلامی ایران، مواد مختلفی در ساخت آنها به کار گرفته شده، اما به نظر می رسد که ماده چوب بیشترین فراوانی را در بین آن ها دارا بوده است. از دوره سلجوقی تا صفوی، نمونه های گوناگونی از منبرهای چوبی در ایران ساخته شده است که لزوم واکاوی و بررسی آنها به منظور دستیابی به چگونگی سیر تحول فرمی، تکنیکی و تزئینی این عناصر فرهنگی، ضروری به نظر می رسد. با توجه به این موضوع هدف مقاله فوق، بررسی و توصیف اجزا، فرم و تکنیک های ساخت و تزیین در منبرهای چوبی ایران از دوره سلجوقی تا صفوی است. با توجه به این مسئله پرسشی که به ذهن متبادر می گردد این چنین است: ویژگی های فرمی، نقش و تکنیکی منبرهای چوبی ایران از دوره سلجوقی تا صفوی چگونه هستند. اطلاعات با پیمایش های میدانی و مطالعات کتابخانه ای، به روش توصیفی- تحلیلی تدوین شده اند. نتایج تحقیق نشان داد که، منبرسازان دوره سلجوقی روش های ساخت و تزئین معینی را دنبال نموده اند که در دوره ایلخانی با تغییراتی مانند: افزایش ارتفاع و اسکلت پنهان مواجه شده است. اما در دوره تیموری با کاهش ارتفاع، کیفیت ظرافت تزئینات ارتقا می یابد. و در دوره صفوی نیز، ساخت منبرها به روش استادکاران دوره سلجوقی با تنوع تزئینی مضاعف مشاهده شده است. درواقع، استفاده از فن گره چینی با نقوش هندسی، تنها موضوع مشترک منبرسازان دوره سلجوقی تا صفوی در ایران است.

هنر قاجاریه در تلاقی مهم تاریخی خود ازجمله ورود صنعت و ارتباط گسترده با جوامع اروپایی دچار تحولات اساسی شده است. هنر کاشی نگاری نیز حامل بخشی از سنت ها و روش ها و درعین حال دربردارنده ی تغییرات عمده ای شده است. ورود اروپاییان و شرق شناسان و ارتباط گرفتن با جامعه ایرانی بر دامنه این تغییرات افزوده و یا به آن جهت داده است. پژوهش پیش رو با هدف مطالعه هنر قاجاریه و بخصوص سنت کاشی نگاری دوره قاجاریه مبتنی بر رویکردی انتقادی به گفتمان شرق شناسی به طرح سوالات ذیل پرداخته است. کاشی نگاری دوره قاجاریه چگونه به بازتولید گفتمان شرق شناسی منجر شده است؟ و اساساً کاشی های به نمایش درآمده در موزه ها و مجموعه های غربی ها چه نسبتی با مؤلفه های گفتمان شرق شناسی دارند؟ پژوهش از نوع بنیادی و به صورت توصیفی- تحلیلی است. روش تحلیل گفتمان انتقادی "نورمن فرکلاف" مبنای پژوهش است و رویکرد انتقادی به گفتمان شرق شناسی و نظریات "ادوارد سعید"چارچوب نظری پژوهش را شکل داده است. نتایج پژوهش مشخص می کند بخش مهمی از کاشی نگاری دوره قاجاریه بخصوص آثاری که به صورت سفارشی تهیه گردیده است به واسطه ارتباط گرفتن با مؤلفه های اصلی شرق شناسی یعنی "ناهمزمان سازی و شرق خیالی"، "غرب محوری" و "غیریت سازی" به بازنمایی گفتمان شرق شناسی پرداخته است. از این طریق به عنوان ابژه موردمطالعه موزه های غربی قابل توجه مستشرقان بوده است تا به نمایش وجوهی معرِّف از هنر و جامعه ایرانی بپردازد.

خوشنویسی هنر زیبانویسی و ایجاد هماهنگی بصری با حروف است و خط نستعلیق، به عنوان «عروس خطوط اسلامی»، ترکیبی ظریف و روان از خطوط نسخ و تعلیق محسوب می شود. این خط تحولات فرمی و زیبایی شناختی متنوعی را از سر گذرانده است که تحت تاثیر عواملی ذیل عنوان پیش متن از آنها یاد می شود. هدف پژوهش پیش رو، بررسی چگونگی، شرایط و نوع اثرگذاری پیش متن ها بر این تحولات، با استفاده از متن رساله صراط الخط، به عنوان نمونه موردی است از این رو با استفاده از روش بیش متنیت ژرار ژنت مواردی از پیش متن های مذهبی، گرایشات به تصوف، اهمیت حامیان هنری و حلقه فرهنگی هرات در رساله صراط الخط سلطانعلی مشهدی مورد بررسی قرار گرفته است . بیش متنیت روشی است ابداع «ژراژ ژنت» که خود، یکی از پنج شاخه ترامنیت است و به رابطه برگرفتگی متون می پردازد و پیش متن های اثرگذار در به وجود آمدن یک بیش متن را بررسی می کند. ترامتنیت روابط نظام یافته یک متن را با متن های دیگر مورد واکاوی قرار می دهد خواه، متن کلامی و خواه، متن تصویری و غیرکلامی باشد. این پژوهش یکی از آثار اصیل خوشنویسی ایرانی را به مثابه یک بیش متن در رابطه با جامعه فرهنگی- هنری هرات عصر تیمور، از راه بررسی پیش متن هایی که موجب برساختگی آن شده است، در چارچوب بیش متنیت ژنت مورد واکاوی قرار می دهد و سعی دارد به دو پرسش پاسخ گوید: 1)کدام پیش متن ها در ایجاد صراط الخط دخیل بوده اند؟ 2) انواع برگرفتگی پیش متن های موثر چگونه در متن صراط الخط نمود یافته است؟ این پژوهش با استفاده از داده های کتابخانه ای و الکترونیک، به روش کیفی انجام شده؛ بررسی داده ها بصورت تصیفی، تحلیلی و تاریخی بوده و از منظر هدفمندی، بنیادین است. برمبنای یافته های این مقاله، بیش متن تشیع به گونه ای تثبیت شده و در تلفیق با گرایشات صوفیانه در متن صراط الخط بروز و ظهور کرده؛ نیز برخی عناصر همچون تأکید بر عزلت و خلوت گزینی، چشم باطن، تعلیم نزد استاد و اهمیت مشق و تمرین، که خود یادآور اصول و مبانی تصوف است، در بیش متن صراط الخط بر پایه همانگونگی نشان داده شده است. اما مواردی همچون چگونگی تراشیدن قلم، نوع کاغذ، مهره کشیدن، آهار زدن و ... نیز پیش متن کارگاه های هنری هرات در قالب تراگونگی در متن صراط الخط حضور دارند.

نقوش تزیینی همواره بخش مهم و اصلی آثار هنری را تشکیل می دهند. این نقوش دربردارنده مفاهیمی همچون باورها و عقاید، امیال و آرزوها، آداب، رسوم و فرهنگ های مختلف هستند. نقوش بکار رفته در سفالینه ها دارای اصول، قواعد و نظم می باشند که نشان دهنده اهمیت و جایگاه نظام هندسی و ساختار ترکیب بندی در آثار هنری است. شهر تاریخی جرجان با پیشینه بلند مدت خود یکی از مراکز مهم سفالگری در دوره سلجوقی بوده و ارزش آثار سفالی آن به گونه ای است که در کنار دیگر مراکز مهم سفالگری آن دوران قرار می گیرد. هدف این پژوهش شناسایی ساختار ترکیب بندی نقوش روی سفالینه های شهر جرجان در دوره سلجوقی است و به دنبال پاسخ سوال ذیل می باشد: ساختار ترکیب بندی بکار رفته در نقوش سفال های جرجان در دوره سلجوقی چگونه است؟ این پژوهش با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی به توصیف و تحلیل نقوش برخی از سفالینه های شهر جرجان در دوره سلجوقی پرداخته است. پژوهش حاضر از نوع تحقیقات بنیادی و کیفی و روش گردآوری اطلاعات نیز کتابخانه ای می باشد. براساس یافته های تحقیق هنرمندان جرجان در این دوره با انواع ترکیب بندی ها آشنایی داشته اند و از نسبت ها در خلق آثار خود در انواع ظروف کاربردی از جمله بشقاب ها و کاسه ها بهره برده اند. نقوش بکار رفته در سفالینه های جرجان براساس ترکیب بندی چهار تایی، شش و هشت تایی، نامتقارن، معکوس، منتشر و متمرکز می باشند. مواردی چون قرینه سازی، وحدت و پراکندگی، حرکت بصری، تراکم نقوش و توازن سطوح مورد بررسی قرار گرفته است.