گونه شناسی و تحلیل عناصر بصری کاشی های زرین فام تخت سلیمان با رویکرد زیبایی شناسی؛ مطالعۀ موردی مجموعۀ موزۀ ملّی ایران (مقاله علمی وزارت علوم)
درجه علمی: نشریه علمی (وزارت علوم)
آرشیو
چکیده
مجموعه تاریخی تخت سلیمان در تکاب آذربایجان غربی، افزون بر آثار عصر ساسانی، دربردارنده آثار ارزشمندی از دوره ایلخانان است. در کاوش های باستان شناسیِ دهه 40 خورشیدی در مجموعه تخت سلیمان، شمار فراوانی کاشی زرین فام از کاخ آباقاخان به دست آمد که بیش از هزار قطعه از آن به موزه ملّی ایران منتقل شد. با وجود غنای کیفی و کمّی این مجموعه کاشی، سامان دهی و مطالعه کامل آنها در موزه در دهه های گذشته به انجام نرسیده است. بر این اساس، پژوهش حاضر با هدف سامان دهی، طبقه بندی و گونه شناسی کاشی های زرین فام آغاز شد و با توجه به ارزش های هنری نمونه ها، مطالعات تکمیلی با رویکرد زیبایی شناسی و با هدف تبیین شاخصه های بصری و اصول حاکم بر ترکیب بندیِ عناصر تصویری کاشی ها صورت گرفت. در این مقاله تلاش شده به این پرسش ها پاسخ داده شود که ویژگی های بصری کاشی های زرین فام در موزه ملّی ایران چیست و گونه شناسی آنها چه اطلاعاتی را درباره رایج ترین فرم ها، نقوش و کتیبه ها در اختیار می نهد؟ اصول ترکیب بندی و چیدمان عناصر بصری روی کاشی ها چگونه در راستای آفرینش ارزش های زیبایی شناسانه به کار گرفته شده است؟ بر این اساس، ابتدا مستندنگاری، عکاسی و سامان دهی کاشی ها به انجام رسیده و سپس مؤلفه های زیبایی شناختی کاشی ها با مطالعه اصول ترکیب بندی و نحوه به کارگیری عناصر اصلی بصری در نقش پردازی تبیین شده است. نتایج طبقه بندی و گونه شناسی کاشی ها نشانگر وجود شش گونه شامل کاشی های «ستاره ای هشت پر کوچک تخت بدون کتیبه»، «ستاره ای هشت پر بزرگ تخت کتیبه دار»، «ستاره ای هشت پر نقش برجسته»، «حاشیه ای کتیبه ای برجسته»، «حاشیه ای منقوش برجسته» و «صلیبی یا چلیپایی» است. در این میان، فرم ستاره ای هشت پر، رایج ترین فرم است و نقوش گیاهی و سپس اسلیمی، پرتکرارترین نقوش هستند. در بیش از دو سوم کاشی ها، الگوهای ترکیب بندی متقارن، شعاعی و تکرار واگیره دیده می شود و چنین الگوهایی، تناسب، هماهنگی و ثبات را در طرح کاشی ها پدید آورده است. فراوانیِ حدود 85 درصدی کاشی هایی با نقش زینتی و آمار اندکِ چهار درصدی کاشی هایی با نقش روایی و داستانی نشان می دهد برای هنرمندان و سفارش دهندگان کاشی ها، آراستگی، تزیین و زیبایی بر انتقال پیام اولویت داشته و از الگوهای ترکیب بندی و عناصر بصری در راستای تناسب، تعادل، تقارن، توازن، نظم، هماهنگی، ثبات و در نهایت با هدف خلق زیبایی بهره برده اند.Typology and Analysis of the Visual Elements of Luster Tiles of Takht-e Soleyman with an Aesthetic Approach; A Case Study of the Luster Tiles of National Museum of Iran
The historical complex of Takht -e Soleyman in Takab, West Azerbaijan, includes valuable monuments and cultural materials from the Ilkhanate period, in addition to the Sassanid artifact. During archaeological excavations in the 1960s at the Takht-e Soleyman complex, a large number of Luster tiles were discovered from Abaqa Khan's Palace, with over a thousand pieces transferred to the National Museum of Iran. Despite this tile collection's qualitative and quantitative richness, their organization and complete study in the museum have not been carried out in the past decades. In response to this, the present research was initiated to organize, classify, and typologize the Luster tiles. Given the artistic significance of the samples, further studies were conducted with an aesthetic approach to explain the visual characteristics and principles governing the composition of the tile's visual elements. The article addresses the following questions: what are the visual characteristics of the Luster tiles in the National Museum of Iran, and what information does their typology provide regarding the most common forms, motifs, and inscriptions? How are the principles of composition and arrangement of visual elements on tiles used to create aesthetic value? To answer these questions, the documentation, photography, and organization of the tiles were first completed. Subsequently, the aesthetic components of the tiles were analyzed by studying the principles of composition and the application of primary visual elements in their decoration. The results of the classification and typology indicate the presence of six types of tiles: "small flat eight-pointed star without inscription", "large flat eight-pointed star with inscriptions", "eight-pointed star with relief motifs", "borders with relief inscriptions", "borders with relief motifs" and "cross-shaped or cruciform tiles". Among these, the eight-pointed star is the most common form, with plant motifs, followed by arabesque designs, being the most frequent motifs. Symmetrical, radial, and repetitive composition patterns are seen in more than two-thirds of the tiles, contributing to a sense of proportion, harmony, and stability in the tile designs. The high percentage of about 85% of tiles featuring decorative motifs, compared to the small number 4% with narrative or storytelling motifs, suggests that for both the artists and the patrons, ornaments and beauty were prioritized over the communication of a message. Composition patterns and visual elements were employed to achieve proportion, balance, symmetry, order, harmony, stability, and ultimately, the creation of beauty.
تبلیغات
