ساناز پورمحمودی

مجموعه تاریخی تخت سلیمان در تکاب آذربایجان غربی، افزون بر آثار عصر ساسانی، دربردارنده آثار ارزشمندی از دوره ایلخانان است. در کاوش های باستان شناسیِ دهه 40 خورشیدی در مجموعه تخت سلیمان، شمار فراوانی کاشی زرین فام از کاخ آباقاخان به دست آمد که بیش از هزار قطعه از آن به موزه ملّی ایران منتقل شد. با وجود غنای کیفی و کمّی این مجموعه کاشی، سامان دهی و مطالعه کامل آنها در موزه در دهه های گذشته به انجام نرسیده است. بر این اساس، پژوهش حاضر با هدف سامان دهی، طبقه بندی و گونه شناسی کاشی های زرین فام آغاز شد و با توجه به ارزش های هنری نمونه ها، مطالعات تکمیلی با رویکرد زیبایی شناسی و با هدف تبیین شاخصه های بصری و اصول حاکم بر ترکیب بندیِ عناصر تصویری کاشی ها صورت گرفت. در این مقاله تلاش شده به این پرسش ها پاسخ داده شود که ویژگی های بصری کاشی های زرین فام در موزه ملّی ایران چیست و گونه شناسی آنها چه اطلاعاتی را درباره رایج ترین فرم ها، نقوش و کتیبه ها در اختیار می نهد؟ اصول ترکیب بندی و چیدمان عناصر بصری روی کاشی ها چگونه در راستای آفرینش ارزش های زیبایی شناسانه به کار گرفته شده است؟ بر این اساس، ابتدا مستندنگاری، عکاسی و سامان دهی کاشی ها به انجام رسیده و سپس مؤلفه های زیبایی شناختی کاشی ها با مطالعه اصول ترکیب بندی و نحوه به کارگیری عناصر اصلی بصری در نقش پردازی تبیین شده است. نتایج طبقه بندی و گونه شناسی کاشی ها نشانگر وجود شش گونه شامل کاشی های «ستاره ای هشت پر کوچک تخت بدون کتیبه»، «ستاره ای هشت پر بزرگ تخت کتیبه دار»، «ستاره ای هشت پر نقش برجسته»، «حاشیه ای کتیبه ای برجسته»، «حاشیه ای منقوش برجسته» و «صلیبی یا چلیپایی» است. در این میان، فرم ستاره ای هشت پر، رایج ترین فرم است و نقوش گیاهی و سپس اسلیمی، پرتکرارترین نقوش هستند. در بیش از دو سوم کاشی ها، الگوهای ترکیب بندی متقارن، شعاعی و تکرار واگیره دیده می شود و چنین الگوهایی، تناسب، هماهنگی و ثبات را در طرح کاشی ها پدید آورده است. فراوانیِ حدود 85 درصدی کاشی هایی با نقش زینتی و آمار اندکِ چهار درصدی کاشی هایی با نقش روایی و داستانی نشان می دهد برای هنرمندان و سفارش دهندگان کاشی ها، آراستگی، تزیین و زیبایی بر انتقال پیام اولویت داشته و از الگوهای ترکیب بندی و عناصر بصری در راستای تناسب، تعادل، تقارن، توازن، نظم، هماهنگی، ثبات و در نهایت با هدف خلق زیبایی بهره برده اند.