فن زرین فام

سفالینه زرین فام از جمله زیباترین انواع سفالینه در تاریخ هنر سفالگری اسلامی محسوب می شود که دوره اوج رواج آن در ایران مربوط به عصر سلجوقی است. بر خلاف نمونه های قرون میانی اسلامی، از زرین فام صفوی در حوزه های کیفیت نقوش تزیینی و نیز مراکز ساخت ظروف، اطلاعات ناچیزی موجود است که همین نکته ضرورت انجام تحقیقات علمی را در این زمینه مطرح می سازد. هدف تحقیق کنونی آن است که مهمترین ویژگی های فرمی و نقوش تزیینی ظروف زرین فام مزبور را در انطباق با نظرات محققین سفال اسلامی، شناسایی، طبقه بندی و مورد تحلیل قرار دهد و با توجه به این ویژگی ها، مناطقی را به عنوان مراکز ساخت آنها پیشنهاد نماید. پرسش محوری تحقیق بدین شکل قابل طرح است که: سفالینه زرین فام صفوی دارای چه ویژگیهای فرمی و تزیینی مغفول مانده ای بوده و باتوجه به این ویژگیها در چه مراکزی تولید می شده است؟ در همین راستا جامعه آماری متشکل از بیست و یک نمونه سفالینه زرین فام این دوره انتخاب و در ابعاد فرمی و تزیینی، به روش توصیفی- تحلیلی مورد مطالعه قرار گرفته است. بنابر مهمترین یافته های تحقیق، سفالینه ها به لحاظ کیفیت رنگی، به سه دسته نقوش زرین بر زمینه سفید، نقوش زرین بر زمینه لاجوردی و دسته ترکیبی با نقوش زرین بر روی لعاب های مجزای سفید و لاجوردی تقسیم می شوند و به لحاظ مضمون نقوش، علیرغم تاثیرپذیری از منظره پردازی چینی، در نوع و جزئیات نقوش و اسلوب اجرا شیوه ای مستقل را نشان می دهند. همچنین تاثیر سبک های هنری عثمانی و گورکانی در زمینه برخی نقوش تزیینی نیز نشانگر تبادلات هنری بین ایران صفوی و این همسایگان است. در رابطه با مراکز تولید این گونه سفالینه هم باتوجه به شباهتهای فرمی و نقشی با سایر گونه های تولیدی یک مرکز، شهرهای تبریز و مشهد در قرن دهم و شهرهای اصفهان و کرمان در قرن یازدهم هجری، به عنوان مهمترین مرکز تولید سفال زرین فام در عصر صفوی پیشنهاد می شود.

تحقیق پیش رو به بررسی نقوش تزیینی هجده قطعه کاشی زرین فام هشت پر موجود در موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه (ع) با تاکید بر نقوش گیاهی این کاشی ها پرداخته است. کاشی های مزبور که زمانی آذین بخش چند امامزاده واقع در شهر قم و اطراف آن بوده اند؛ طی عصر ایلخانی ساخته و پرداخته شده اند. پرسش محوری تحقیق عبارت از اینست که؛ مهمترین الگوهای گیاهی روی کاشیهای زرین فام هشت پر که در مقابر این امامزادگان بکار رفته، شامل چه مواردی است؟ باتوجه به این واقعیت که طی دوره ایلخانی این نوع از کاشی کاربرد گسترده ای در بناهای مذهبی شیعه داشته؛ بررسی ابعاد تزیینی و مفهومی این نقوش می تواند نقش مهمی در درک تحولات جامعه شیعیان ایران در این دوره پویا به لحاظ مذهبی داشته باشد. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی و شیوه جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی بوده است. بنابر یافته های تحقیق دو طرح محوری نیلوفر و درخت سروِ انتزاعی بعنوان شاخص ترین نقوش که سوابق طولانی در فرهنگ و هنر ایرانی داشتند تحت تاثیر آزادی مذهبی دوره ایلخانی با مفاهیم نمادین ایرانی و شیعی احیا شدند و در ادوار بعدی نیز به اشکال جدیدتر یا کاملتری چون گل شاه عباسی، ترنج و بته جقه تداوم یافتند.   

ابوزید کاشانی، از مشهورترین سفالگران قرون میانه اسلامی ایران است که آثار رقم دار او، به دو شیوه زرین فام و مینایی ساخته شده اند. او از معدود سفالگرانی است که امضای خود را بر روی آثارش بر جای گذاشته و دقت در پردازش طرح و نوع نگارش کتیبه، او را به هنرمندی شاخص در تاریخ سفالگری دوران سلجوقی در ایران بدل کرده است. با توجه به وفور ظروف مینایی و زرین فام معاصر عصر ابوزید که فاقد امضا و کتیبه شناسه هستند و ضرورت کشف هویت هنرمند آنها مطرح است، تمرکز این پژوهش صرفا بر ظروف امضادار ابوزید با فرم و ترکیبی مشترک است تا با درک شاخصه های مفهومی و بصریِ این آثار، به الگوی مشخصی در رابطه با تشخیص سبکی ِآثار دارای نام و امضاء هنرمند دست یافت. پرسش این است: سبک هنری و مشخصه اصلی ظروف مینایی و زرین فام منتسب به ابوزید کاشانی چیست؟ پژوهش پیش رو از منظر هدف بنیادی، روش آن تطبیقی-تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات کتابخانه ای-اسنادی است. روش اجرای پژوهش کیفی و از حیث ساختار پژوهشی از نظریه فیلیپس3 استفاده شده است. مشخصه های اصلی ظروف سفالین امضادار ابوزید کاشانی در پردازش جزئیات نقاشی، نقوش انسانی، نقوش حیوانی، اسلیمی، هندسی و نوع ترکیب بندی، بیانگر تلاش هنرمند در جهت واقع گرایی و روایت پردازی است و همچنین در بخش کتیبه های شعری روی ظروف، اشعار نوشته شده منسوب به شخص ابوزید است. از این حیث می توان نتیجه گرفت که او برای جنبه زیبایی شناختی آثارش ارزش و اهمیتی برابر با جنبه کاربردی قائل بوده است. مهمترین شاخصه اصلی کار او، بیان واقع گرایانه نقاشی، در قالب روایت های داستانی و آشنایی او با داستان های مرسوم ادبی، موجب خلق آثار ممتاز و برجسته ای شده که سبک او را از دیگر هنرمندان آن روزگار متمایز ساخته است.