پژوهش های قرآنی

در عصر حاضر به دنبال رشد و پیشرفت تکنولوژی، و پیش آمدن شبهات و سؤالات فراوان پیرامون چگونگی تطبیق سنت با مدرنیته، آراء و نظریه های مختلفی از جانب روشنفکران و نواندیشان مسلمان پیرامون فهم و تفسیر قرآن مطرح شده که وجه جامع همگی آنها، تاریخی نگری نسبت به قرآن کریم می باشد. پرواضح است که تاریخمنددانستن قرآن کریم با فراتاریخیت آن در تضاد بوده و تبعات منفی را دربر دارد که نفی آموزه های این کتاب الهی، از جمله آنها می باشد. وجود این مسأله ریشه یابی این نوع نگاه نسبت به قرآن را برای رسیدن به راه حلی اساسی در جهت برون رفت از آن ضروری می سازد. بر اساس پژوهش حاضر که با روش توصیفی-تحلیلی سامان یافته، اشکال تاریخی نگری به قرآن، در برخی مباحث مخدوش و معیوب علوم قرآن ریشه داشته و با اندکی تأمل، می توان ردپای برخی مباحث علوم قرآنی همچون «اسباب نزول»، «مکی و مدنی» و «ناسخ و منسوخ» را در آراء و دیدگاه های روشنفکران و نواندیشان مسلمان مشاهده نمود.

در تفسیر خلق و امر از آیه «أَلاَ لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ» نظریه های بسیاری وجود دارد. برخی خلق و امر را ایجاد و فرمان، شماری عالم خلق و عالم امر، تعدادی دنیا و آخرت، گروهی ابداع و فرمان، عده ای اختراع و تدبیر و تصرف و ... معرفی می کنند. تفاسیر یادشده از جهاتی چند، محل تأمل و تردید است که برخی از مهم ترین آنها خلط مفاهیم، ناسازگاری با سیاق، بی توجهی به کاربرد قرآنی، خلط مفهوم قرآنی، کلامی، فلسفی و ... است. دیدگاه مختار این اثر، تفسیر خلق به ایجاد تدریجی در زمان و مکان و تفسیر امر به ایجاد دفعی بی زمان و بی مکان است. این دیدگاه کاستی های دیگر نظریات را ندارد و افزون بر این، با موضوع آیه و اصل پیوستگی آیات همخوان می باشد. این پژوهش با مطالعه کتابخانه ای و همراه با بررسی و سنجش نظریات مختلف در تفسیر آیه شکل گرفته و هدف آن، نقد و سنجش نظریه های مختلف در تفسیر واژه خلق و امر است.

ابن عثیمین، مفسّر برجسته وهابی و شاگرد بن ناصر السعدی و بن باز است که نگاشته های تفسیری وی، با عنوان « الکنز الثمین فی تفسیر ابن عثیمین » در چهارده جلد منتشر شده است. وی به خاطر شرح اغلب آثار ابن تیمیه و ابن قیّم، در میان مفسران وهابی معاصر از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و در رأس جریان تفسیری عربستان است. تفسیر او بر اساس مبانی، اصول و قواعدی سامان یافته است. مسأله اصلی این نوشتار، نقد قواعد تفسیری ابن عثیمین است. هفت قاعده از واکاوی آثار تفسیرپژوهی و آرای تفسیری ابن عثیمین به دست آمد. برآیند نقد ها، از تأثیر نگرش ظاهرگرایانه، انکار مجاز در قواعد معناشناختی تفسیر، نگاه خطی به جای نگاه ارتباطی به قواعد تفسیری، ساده نگری و ساده سازی قواعد تفسیری و از همه مهم تر، محدویت قواعد تفسیری او نشان دارد.

علوم انسانی با اندیشه و فکر انسان سروکار دارد و هدف غایی آن، تکامل معنوی و روحی اوست که از این نظر، با هدف انبیا و تعالیم آنها در ارتباط است. قرآن به عنوان  معجزه پیامبر اسلام (ص)، در اسلامی سازی علوم انسانی، اصلاح سبک زندگی انسان ها و جامعه نخبگانی اثر بنیادینی دارد. از راهکارهای ایجاد تحول در علوم انسانی اسلامی و دستیابی به دانش های جدید، شناسایی و بومی سازی روش های تحقیق میان رشته ای و تنقیح یا ترکیب آنها جهت تدبر و فهم چندجانبه نصوص دینی و کارآمد کردن آنهاست. با استفاده از روش های تحقیق میان رشته ای می توان به کشف و شناسایی آیات مرتبط با موضوعات مستحدثه پرداخت و پاسخ های منطقی و مناسب به شبهات جدید هر عصر ارائه نمود. مسأله قضای تکوینی و ارتباط آن با جبر الهی، یکی از موضوعات چالشی میان اندیشمندان علوم اسلامی است؛ به گونه ای که همواره طرفداران جبر برای اثبات نظریه خویش به آنها استمداد جسته و در مقابل، گروه دیگر سعی در تأویل آیات قضای تکوینی در قرآن کریم دارند. در این مقاله تلاش شده با رویکرد میان رشته ای و با استفاده از روش های تحقیق «معناشناسی ساختاری» و «تحلیل محتوای کیفی»، در ابتدا شبکه معنایی مفهوم «قضای تکوینی» در قرآن کریم شناسایی شده، سپس با تحلیل کیفی مضامین آنها، مؤلفه های بنیادین آن را استخراج نماییم. نتایج تحقیق نشان می دهد که اولاً آیات قضای تکوینی با هدف تبیین مالکیت و قدرت مطلق خداوند بیان شده اند، ثانیاً مضامین اصلی آن بر مبحث حیات وممات مخلوقات متمرکز گشته اند، ثالثاً این مفهوم نمی تواند بیانگر جبر الهی در امر هدایت و ضلالت انسان ها باشد.

هماهنگی و تناسب پایان آیات در قرآن به دلیل ایجاد نظم آهنگِ خاص در سوره ها از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ تا جایی که به همین علت، فراهنجاری ها و ساختارشکنی های ادبی و لفظی فراوانی در فواصل آیات مشاهده می شود. یکی از ساختارشکنی های نحوی که بسیار زیاد در فرجام آیات به وقوع پیوسته، تقدیم و تأخیر است. پرسش مهم این است که دلیل این تقدیم و تأخیرها در پایان آیات چیست؟ آیا دلیل لفظی و ظاهری دارد، یا به جهت دلالت و معناست؟ برخی از مفسرانی که به این موضوع توجه نشان داده اند، جنبه لفظی و ظاهری، یعنی تناسب و هماهنگی فواصل، و عده ای دیگر، جنبه معنایی و محتوایی، مانند حصر و اهمیت موضوع را دلیل اصلی تقدیم و تأخیر در فواصل دانسته اند. گروهی ازجمله آیت الله جوادی آملی نیز به هر دو جنبه اهتمام ورزیده اند. در این مقاله سعی شده با روش توصیفی- تحلیلی، به بررسی و نقد رویکرد مفسر تسنیم در زمینه تقدیم و تأخیر در فواصل پرداخته شود. با مقایسه و تطبیق عبارات و الفاظ پایان آیه، با همان عبارات و الفاظ در ابتدا یا میانه آیات، این نتیجه به دست می آید که مهم ترین عامل در تقدیم و تأخیر در فرجام آیات، تناسب و هماهنگی فواصل است.

 در آیات متعددی از قرآن کریم، شماری از نامها ی انبیاء در پی هم یاد شده اند که گاه ترتیبی متفاوت دارند. بلاغت شمارش و حکمت تفاوت در چینش این نام ها، پرسش ها و شبهاتی را ایجاد کرده است. این مقاله در پی کشف وجوه ادبی و بررسی الگوهای به کار رفته در چینش این نام ها، به استخراج و تحلیل بلاغی و زیبایی شناختی آنها با استفاده از دانش بلاغت پرداخته است. در برخی نام شمارها آرایه «اطراد» یافت می شود، با این تفاوت که در قرآن کریم، برخلاف اطرادِ شاعران، ترتیب از پدر به سمت اجداد نیست؛ زیرا در آن، هر فرد استقلال خود را دارد و پیشگامی در شریعت و پدر بودن به همراه نکات نهفته دیگر، مقتضی آن است که پدران بر پسران مقدم گردند. رتبه، سبقت زمانی، مناسبت با سیاق آیات یا مقصود سوره، و در مواردی تناسب آوایی، از عواملی هستند که موجب تقدیم برخی پیامبران بر برخی دیگر شده اند. همچنین نام شمارهای انبیاء، در «مراعات نظیر» داخل هستند و تناسب معنایی میان آنها لحاظ شده که گاه ترتیب زمانی را نیز کنار نهاده است. آرایه هایی چون «جمع»، «تعدید» و «تنسیق» که وجوهی ادبی و زیبایی شناختی مانند نظم، توازن، تکرار و تشبیه را دربر دارند، در چینش نام های انبیاء فراوان یافت می شود و در نهایت آنچه از این پژوهش حاصل می شود، آن است که هر کدام از نام های انبیاء در جای خود حکیمانه چیده شده اند و بخش برجسته ای از بلاغت والای قرآن و سطح اعجازین آن را نشان می دهند.

یکی از واکنش های دشمنان در برابر دعوت اسلامی، برخورد های منفی به خصوص توهین به مقدسات و ساحت پیامبر اعظم (ص) بوده که ریشه در خاستگاه های بینشی دشمنان دارد. نوشتار حاضر با هدف تحلیل تطبیقی خاستگاه بینشی برخوردهای منفی با پیامبر (ص) در صدر اسلام و دوره معاصر با محوریت قرآن سامان یافته است. این مقاله  با گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه ای و پردازش توصیفی- تحلیلی، با استخراج خاستگاه های بینشی اهانت ها در صدر اسلام و دوره معاصر، و بررسی اشتراکات و افتراقات آنها، به این نتیجه رسیده  که تضاد فکری و اعتقادی با آموزه های اسلام و ناآشنایی با شخصیت پیامبر اکرم (ص)، از خاستگاه های اصلی بینشی اهانت هاست و عملکرد دشمنان در هر دو دوره گرچه هدفی مشترک داشته است، اما بستر پیدایش و ابزار اهانت در دوره معاصر، قالب جدید یافته است. راهبردهای پیامبر در برابر این نوع اهانت ها با توجه به خاستگاه ها، دعوت به توحید و تبیین، صبر، اعلام بیزاری و توکل، تحدی، انذار کفار و ... بوده است که امروز نیز همین شیوه می تواند راهگشا باشد.