محمد فلاحی قمی

از مهم ترین مباحث فرهنگی نقش قرآن کریم در تغییر فرهنگ جاهلی است. امت اسلامی با اسوه قرار دادن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله باید در مقابل فرهنگ های جاهلیت مدرن بایستند و با آن مبارزه کنند. این مقاله با هدف بیان چگونگی مبارزه با فرهنگ های باطل تدوین شده است. برای این منظور با روش تحلیلی- توصیفی، آیات قرآن در این زمینه ذکر و تحلیل شده است. دستاوردهای پژوهش نشان می دهد با استفاده از رهنمودهای قرآن می توان فرهنگ باطلی را که در جامعه رسوخ کرده به کلی از بین برد و روشی صحیح را جای آن قرار داد؛ همان طور که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در موارد متعدد به این مهم دست یافت.

یکی از واکنش های دشمنان در برابر دعوت اسلامی، برخورد های منفی به خصوص توهین به مقدسات و ساحت پیامبر اعظم (ص) بوده که ریشه در خاستگاه های بینشی دشمنان دارد. نوشتار حاضر با هدف تحلیل تطبیقی خاستگاه بینشی برخوردهای منفی با پیامبر (ص) در صدر اسلام و دوره معاصر با محوریت قرآن سامان یافته است. این مقاله  با گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه ای و پردازش توصیفی- تحلیلی، با استخراج خاستگاه های بینشی اهانت ها در صدر اسلام و دوره معاصر، و بررسی اشتراکات و افتراقات آنها، به این نتیجه رسیده  که تضاد فکری و اعتقادی با آموزه های اسلام و ناآشنایی با شخصیت پیامبر اکرم (ص)، از خاستگاه های اصلی بینشی اهانت هاست و عملکرد دشمنان در هر دو دوره گرچه هدفی مشترک داشته است، اما بستر پیدایش و ابزار اهانت در دوره معاصر، قالب جدید یافته است. راهبردهای پیامبر در برابر این نوع اهانت ها با توجه به خاستگاه ها، دعوت به توحید و تبیین، صبر، اعلام بیزاری و توکل، تحدی، انذار کفار و ... بوده است که امروز نیز همین شیوه می تواند راهگشا باشد.

در این نوشتار اهمیت شناخت رسول خدا(ص) و ویژگی های آن حضرت در قرآن بیان می شود و در ادامه ضمن دقت در آیات قرآن، به خطای برخی مفسران در معرفت شخصیت والای پیامبر خاتم(ص) اشاره می شود. در پایان به این نتیجه می رسد که اگر آیاتی از قرآن درباره آن حضرت از آیات متشابهات است، لازم است با محکمات قرآن بررسی شده، معنای واقعی از آن استنباط گردد و به ظاهر آیه اکتفا نشود.

بسیاری از معارف دینی و دستورات زندگی در دین اسلام، از قرآن کریم به عنوان ثقل اکبر به دست می آید از این رو شناخت آموزه های قرآن از صدر اسلام تاکنون با عنوان «تفسیر قرآن» کانون توجه مسلمانان به ویژه اندیشمندان علوم قرآنی بوده و هست؛ اولین گام برای رسیدن به این هدف شناخت موضوع له و معانی حقیقی الفاظ و عبارات قرآنی است، با توجه به جایگاه علمی علّامه طباطبائی در جامعه تفسیری پی بردن به دیدگاه های ایشان در این رابطه اهمیت دارد از این رو این مقاله به دنبال دیدگاه های ایشان پیرامون «موضوع له حقیقی الفاظ قرآن» بود؛ روش پژوهش، توصیفی تحلیلی و داده های پژوهش علاوه بر کتاب «المیزان فی تفسیر القرآن» در اکثر مواقع کتب تفسیری، لغوی، اصولی و بلاغی بود؛ یافته های پژوهش این شد که علّامه طباطبائی قائل به دیدگاه «روح معنا» با تقریر «حقیقی بودن معقول و محسوس» هستند و مؤیدات دیدگاه ایشان تغییر و تحول مصادیق در طول زمان، تشکیک در مصادیق و مصادیق ظاهری و باطنی است.

یکی از آموزه های قرآن اعطاء پاداش عمل در دنیا و آخرت است که با واژه هائی مانند جزا، عقوبت، اجر، ثواب و ... بیان شده، دو مورد از این واژه ها «اجر و ثواب» است که در برخی آیات یکی و در برخی دیگر هر دو آن ها استعمال شده، این نوشته به دنبال بیان تفاوت های این دو واژه در استعمال های قرآنی است اهمیت بحث این است که برخی واژه ها در نگاه ابتدایی مترادف به نظر می رسند اما دقت در استعمال آنها در قرآن حاکی از تفاوت های ظریف و معناداری در بین آنها است به طوری که امکان جایگزینی یکی از آنها به جای دیگری نیست و این خود نشان دیگری از بلاغت معجزه آسای قرآن است؛ از این رو این پژوهش با بهره مندی از روش گردآوری کتابخانه ای و با پردازش توصیفی تحلیلی به تعریف و تبیین دو واژه «اجر و ثواب» پرداخت و با توجه به موارد استعمال آنها در قرآن به دنبال پی بردن به تفاوتهای آنها بود یافته های پژوهش این شد که دو واژه «اجر» و «ثواب» در این امور تفاوت دارند: «استعمال ثواب» برای جزای «عمل خیر و شر» و «استعمال اجر» تنها برای «عمل خیر»؛ «بدل از عین بودن» برای «ثواب» و «بدل از منفعت» برای «اجر»؛ «تعیین ثواب» «بعد از عمل» و «تعیین «اجر» «قبل از عمل» ؛ «عطا کننده ثواب» تنها «خداوند» و «عطا کننده اجر» «هم خدا و هم انسان»؛ «شرط ثواب دنیوی»، «نیت» و «شرط اجر دنیوی»، «منفعت» و همین طور «شرط ثواب اخروی» «نیت» و شرط «اجر اخروی» «منفعت همراه نیت» است.