پژوهش های زبان شناسی: نظریه و کاربرد

پژوهش های نقدی پسا ساختارگرا، گام های بلند و ارزشمندی را در پایه گذاری مبانی نقدی و گسترش چارچوب های تحلیلی برداشته است، اما با این حال روش های کلاسیک نقد و نحله های فکری و فلسفی قدما، نقطه آغاز این پژوهش ها به حساب می آیند. نویسنده کتاب سرزمین متن؛ تحلیل نشانه شناختی تقد بلاغی جرجانی با توجه به خصوصیت های منحصر به فرد عبدالقاهر جرجانی و استعداد شگفت انگیز او در پرداختن به متن و تحلیل آن، منطبق بر مبانی نشانه شناسی، در یک مطالعه موردی، نشانه شناسی نقد بلاغی را در آثار گرانسنگ جرجانی و به ویژه اسرار البلاغه تحلیل کرده است. او در این کتاب نشانه شناسی مجاز، استعاره، تشبیه، تمثیل و تناص را در نوشته های جرجانی مورد بررسی قرار داده است. در پژوهش حاضر، ضمن ارائه گزارشی مختصر و جامع از کتاب ذکر شده، این اثر از دو جنبه شکلی و محتوایی بررسی و نقد شده است. یافته ها نشان داد که کتاب محمد سالم سعدالله توانسته است برخی از مهمترین موضوعات بلاغی مورد بحث جرجانی را بر اساس مبانی نشانه شناسی تحلیل کند؛ اگر چه این تحلیل در شکل و محتوا بدون کاستی هم نیست.

رسانه در کنار نهاد آموزش نقشی اساسی در حفظ و تقویت زبانها دارد و از همین روست که جایگاهی ویژه در الگوهای مطرح حوزه سیاست و برنامه ریزی زبان دارد. در پژوهش حاضر با بهره گیری از الگوی جانسون (2013) که تلفیقی مبتکرانه از رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی و چهارچوب سیاست و برنامه ریزی زبان است، به کشف رویکرد رسانه ملی در قبال زبان فارسی و زبانهای محلی پرداخته شده است. بدین منظور، با استخراج رویدادهای مرتبط با موضوع زبان در دو سطح مکتوب و شفاهی و بررسی متن و فرامتن آنها، به شکلی توصیفی و تحلیلی به بررسی آنها پرداخته شد. یافته ها بیانگر آن است که رویکرد رسانه ملی به زبان فارسی «ارتقامحور» و البته محدود به لایه هایی از سطوح برنامه ریزی پیکره ای و رویکرد آن به زبان های محلی «اقتضامحور» است. یافته های این پژوهش می تواند زمینه بهره گیری از چهارچوب سیاست و برنامه ریزی زبان در راستای تدوین نقشه راهی با هدف تقویت زبان فارسی و حفظ زبانهای محلی را فراهم آورد.

گویش ولاتی، از زمره گویش های دیرین و مرکزی ایران است که در بخش هایی از استان اصفهان بدان تکلم می شود. این گویش به دلیل کم توجهی نسل نوین نسبت به آن و نیز کم کوشی پژوهشگران در زمینه انجام پژوهش های مرتبط با آن همانند بسیاری از گویش های ایرانی در معرض خطر نابودی و فراموشی قراردارد. پژوهش پیش رو، رویکردی تطبیقی دارد. شیوه آن توصیفی- تحلیلی است و با استفاده از منابع کتابخانه ای صورت می گیرد. از این رو در این پژوهش، 1821 واژه گویش ولاتیِ بخشِ جرقویه (گرکویه) علیا واقع در جنوب شرقی شهرستان اصفهان با واژگان زبان پهلوی از نظر معنایی و ساختاری مقایسه شده است تا بدین طریق پیوند واژگانی این گویش با زبان پهلوی مشخص و اثبات گردد. دستاورد پژوهش نشانگر این است که بخش قابل توجهی از واژگان گویش ولاتی در معنا و ساختار با واژگان زبان پهلوی اشتراک و تشابه دارند. از میان این واژه ها50 واژه با واژگان معادل خود در زبان پهلوی معنا و ساختاری کاملاً مشابه دارند. 430 واژه با واژگان معادل خود در زبان پهلوی معنایی کاملاً مشابه و اندک تفاوتی در ساختار دارند و 15 واژه با واژگان معادل خود در زبان پهلوی اندک تفاوتی در معنا و ساختار دارند. بیشترین تعداد واژگان مشترک و مشابه گویش ولاتی و زبان پهلوی به گیاهان، میوه ها و خوراکی ها و کم ترین تعداد آن نیز؛ به آفت ها، بیماری ها و واژه های وابسته آن اختصاص دارد.

در نوشتار پیشِ رو با رویکرد تاریخی، فرایند افراشتگی درزمانی واکه در چارچوب واج شناسی زایشی چامسکی و هله (1968) در بافت های گوناگون واجی در گویش کردی سنقرکلیایی بررسی شده است. فرایند افراشتگیِ درزمانی واکه افتاده /a/ به واکه میانیِ [e]؛ واکه های میانی /e/ و /e:/ به واکه افراشته [i]؛ و واکه میانی /o:/ به واکه افراشته [u] از نظر درزمانی در واژه های نمونه ارائه شده، از شکل فارسی میانه تا دوره نو در این گویش بررسی شده است. داده های این پژوهش به دو شیوه بررسی اسناد مکتوب تاریخی و مصاحبه میدانی از گویشوران بومی گردآوری شده اند. واژه های نمونه بررسی شده در پژوهش حاضر برگرفته از فرهنگ مردوخ (1392) است. در این جستار مشخص شد که فرایند افراشتگی درزمانی واکه در گذر از دوره باستان به دوره نو در این گویش در بافتِ هم نشینی واکه ها با همخوان هایِ افراشته لثوی-کامیِ /ʃ/، /ʒ/، /ʧ/، /ʤ/؛ نرمکامی هایِ /ŋ/، /g/، /k/ و خیشومی هایِ /m/ و /n/ رخ داده است.

کاریکاتور اغلب به شکل طنزآمیز طراحی می شود تا همزمان با این که نقدی بر مسایل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دارد، مخاطب را نیز به تفکر دعوت نماید. پس از همه گیری کرونا در جهان، کاریکاتوریست ها علاقه زیادی به طراحی کاریکاتورهایی با موضوعات مرتبط به کرونا، قرنطینه و دستورالعمل های بهداشتی پیدا کردند. از آن جا که ویژگی بارز کاریکاتور، انحراف از معیار و تبدیل نمودن ویژگی ها و رفتارهای افراد و پدیده ها به شکل های جالب و خنده دار است؛ کاریکاتورهای کرونایی عربی را می توان بر اساس شگردهای انحراف از معیار که نخستین بار توسط ایوان فوناژی مطرح شد، تحلیل نمود. بر این اساس در این پژوهش تلاش می شود با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی کاریکاتورهای کرونایی عربی بر اساس نظریه فوناژی تحلیل شود. نتایج نشان می دهد مهم ترین شگردهای به کار رفته در کاریکاتورهای مورد بحث عبارتند از اتصال کوتاه، گروتسک، تخریب حدس، غرابت صور خیال، انسان انگاری و جاندارانگاری. همچنین تعامل گسترده و خلاقانه ای در به کارگیری هر یک از این شگردها وجود دارد که گاه یک کاریکاتور را تبدیل به تلفیقی از چندین شگرد انحراف از معیار می کند. در نتیجه کاریکاتوریست های عرب تمام تلاش خود را به کار گرفته اند تا نتیجه کارشان شبیه به موضوع کرونا باشد، با این تفاوت که با اضافه شدن عنصر اغراق در متن و تصویر، نتیجه کار انتزاعی تر و منحصر به فردتر شده است.

این پژوهش به بررسی نقش انواع الگوهای برهم کنش استعاره و مجاز (استجاز) در ساخت معنی عبارات اصطلاحی زبان فارسی می پردازد. به این منظور عبارات اصطلاحی دارای نام حیوانات از فرهنگ کنایات سخن استخراج و در چهارچوب انواع استجازهای مطرح شده توسط روئیس د مندوسا(۲۰۲۱) مطالعه شدند. نتایج نشان داد اولاٌ تیرگی معنایی این اصطلاحات تا حد زیادی نتیجه عملکرد استعاره و مجاز در قالب الگوهایی تکرارشونده است؛ به عبارتی حدود دو سوم از این عبارات اصطلاحی، از طریق استجاز شکل گرفته اندکه این امر نشان دهنده نقش مهم الگوهای برهم کنش استعاره و مجاز در ساخت عبارات اصطلاحی است. ثانیاً مشاهده شد که الگوهای استجاز در زبان فارسی با آنچه در مطالعات پیشین در سایر زبانها معرفی شده است تفاوت دارند. از سویی از بین الگوهای موجود، کاهش مجازی در مبدأ استعاره بیشترین سهم را داشت، در حالی که از بین داده ها هیچ کدام دارای گسترش مجازی در مقصد استعاره نبودند. این مسئله می تواند انعکاسی از کارکرد تسهیل گری استعاره در درک و نقش ارجاعی مجاز باشد.