سید علی موسوی نژاد

جنوب جزیره العرب که در کتیبه های باستانی به نام یمنت خوانده می شود از سال1200 پیش از میلاد دارای نظام های حکومتی بوده است. مورخان به این سرزمین به سبب پیشینه تاریخی آن در دوران های پیش و پس از ظهور اسلام توجه کرده اند. هم چنین در قرآن، توجه ویژه ای به این منطقه شده است. این پژوهش تاریخی به حوادث پس از ظهور اسلام در این سرزمین می پردازد و پیدایش و تطور دولت زیدی در یمن و تحولات آن را در میانه سال های 280 ـ 298 ﻫ ق / 893 ـ 911 م بررسی می کند. پیدایش این دولت در یمن و فعالیت امامان زیدی و شیعیانشان در این بخش از جهان اسلام سبب شد این دولت، تنها حکومت زیدی باشد که بیش از هزار سال پایدار بماند.

نوشتار پیش رو، در پی بررسیِ انتقادی نظرگاه های نایکسان درباره مذهب ناصر کبیر و خاندان وی است. در این باره، دو دیدگاه وجود دارد؛ گروهی از نویسندگان در سده های متمادی، با گرایش های اعتقادی مختلف و از طیف های گوناگون فکری و علمی، او را پیرو مذهب زیدیه شمرده اند و در مقابل، گروهی دیگر از نویسندگان امامی که بیشتر از قرن دهم هجری به بعد هستند، با استناد به پاره ای از گزاره ها، او را عالمی امامی مذهب معرفی کرده اند. با بررسی تحلیلی گزاره ها و شواهد تاریخی و نیز آثار و آرای ناصر کبیر، درمی یابیم که دیدگاه گروه نخست، به صواب نزدیک تر است. در زمینه مذهب خاندان ناصر کبیر نیز می توان گفت اگرچه برخی منابع به مذهب امامی ایشان تصریح کرده اند، ولی با بررسی قراین و شواهد تاریخی، به احتمال قوی، سایر افراد دودمان ناصر کبیر نیز به مذهب زیدیه باورمند بوده اند

زیدیه یکی از فرق شیعه است که با اعتقاد به امامت زید بن علی بن حسین(ع) و قرار دادن ویژگیهایی خاص برای امامت، از شیعه امامیه جدا شدند. از قرن دوم تا دهم قمری شاهد حضور زیدیه در ایران و به خصوص مناطق شمال ایران طبرستان و دیلمان هستیم. میراث علمی و فرهنگی متعددی از زیدیه شمال ایران باقی مانده که « تفسیر کتاب الله» متعلق به «ابوالفضل عباس بن شهردویر دیلمی»، یکی از این آثار است. این تفسیر هنوز به صورت نسخه خطی بوده و نسخه های متعددی از آن گزارش شده است. در این تفسیر در مواردی گرایش ولایی مفسر و ارادت به امامان شیعه تا امام سجاد(ع) به چشم می خورد و در مواردی دیگر گرایش زیدی مفسر نیز در تفسیر آیات مشهود است. در این نوشتار به معرفی این تفسیر و تبیین گرایشات زیدی و ولایی مفسر پرداخته می شود.

اشعار و متون ادبی، از دیرباز در شمار مهم ترین مکتوبات برای نشان دادن تحولات فرهنگی و سیاسی جامعه بوده اند. بررسی سروده های مربوط به قیام زیدبن علی(ع) از این منظر، می تواند فرایند توجه شاعران به این رویداد بزرگ و عوامل مؤثر بر آن را نشان دهد. یافته های پژوهش پیش رو، نشان دهنده آن است که محتوای سروده های مربوط به قیام زید، بازتاب دهنده محورهایی همچون: خروش محتاطانه علیه حکمرانان اموی، بیم و امید شاعران از شرح قیام زید، شکستن حصارهای اموی و شماتت زید بوده است.