سیدعلی دلبری

تعلیم و تربیت انسان تدریجی و مراحل آن و متناسب با رشد قوای مادی و معنوی است. از این رو تعلیم و تربیت بویژه دوران کودکی در اسلام جایگاه ویژه ای داشته. چه رشد و جهت گیری استعداد های انسانی از دوره کودکی شروع می شود. این نوشتار به روش تحلیلی- توصیفی و کتابخانه ای با هدف تحلیل سندی و محتوایی حدیث «العلم فی الصغر»، به بیان ساختار کلی تعلیم و تربیت اسلامی پرداخته و حدیث را با آن مقایسه وبه رفع تعارض ظاهری با دیگر روایات تعلیم و تربیت کودکان پرداخته است. و ضمن جبران ضعف سندی این حدیث بیان می دارد مهم ترین مرحله ی تعلیم و تربیت دوران کودکی است. زیرا شخصیت و هنجارهای اخلاقی، قضاوت ها و انگیزهای عمل بوسیله الگوهای محیطی اطراف و.. شکل می گیرد و به دلیل آنکه کودک با عهد فطری خویش فاصله نگرفته است می توان شخصیت کودک را بر اساس توحید سامان داد و علاوه بر ثبات شخصیت کودک موجب شکوفا شدن استعداد های مادی و معنوی در جهت اهداف توحیدی شد. این شخصیت همانند نقش بر روی حجر با گذر زمان ثبات می یابد. در نتیجه محتوای حدیث «العلم فی الصغر» همراستا با مجموعه ی احادیث تعلیم و تربیت کودکان است.

محتوای اخبار ظنّ برانگیز با سنجه هایی چون قرآن، سنّت معتبره، عقل، اجماع، مقاصد شریعت، گزاره علمی و تاریخ ارزیابی می شوند. از این میان، آگاهی از مؤلفه های تاریخی در کشف علل و عوامل صدور حدیث و نیز تطبیق محتوای آن بر رخدادهای بیرونی بسیار رهگشا خواهد بود. این نوشتار با بهره از منابع کتابخانه ای و به روش تحلیلی- اکتشافی، در پی گونه شناسی ملاکهای معتبری برای نقد و تحلیل احادیث است که با دانش تاریخ و تاریخ مندی پیوندی معنادار دارند. دستاورد عمومی پژوهش این است که گونه هایی که برگزاره های نقلی و تحلیل عقلانی استوار هستند در قامت قرینه ها و نشانه هایی برای حکم به میزان اعتبار حدیث، نقش آفرین خواهند بود. در این میان، دلالتهای قطع آفرین قصص قرآن، سنت قطعیه و رخدادهای قطعی استوارترین منابع تاریخی نقد حدیث هستند. برخی از موارد اطمینان بخش مرتبط با تاریخ نیز عبارتند از: قرائن پیرامونی حدیث مانند آگاهی از شاخصه های اجتماعی، سیاسی و مذهبی و عادات و آداب رفتاری فضای صدور حدیث؛ شناخت منابع معتبر نقل تاریخ؛ بررسی احوال افراد و رخدادهای گزارش شده در متن و نیز تشخبص امور عام البلوی. تحلیل عقلانی و روش مند گزارش ها با واکاوی در قرینه های پیرامونی نیز در فرآیند نقد تاریخی حدیث بسیار سودمند خواهد بود.

سبک تطبیقی هر چند از پیشینه دراز دامنی بهره مند نبوده، ولی در درک درست معارف، بسیار ارزشمند و کارآمد است؛ به ویژه اگر واکاوی این شیوه، در عرصه معارفِ توحیدی دو دین باشد. از این رو تحقیق فراروی کوشید که در گام اول، گزاره های سیمای الهی در این بُعد را در احادیث توحیدی امام رضا† و ظاهر تورات به روش کتابخانه ای گردآوری نماید و در قدم بعدی، تحلیلی از این داده ها به دست دهد که دو مورد از مهمترین نتایج آن، به روش توصیفی-تحلیلی، عبارتنداز: اولاً احادیث توحیدی رضوی† و گزاره های تورات در حیطه این مسئله، از جامعه آماری بالایی بهره مند است که می توان به بیش از صد مورد در تورات بر مکان دار بودن خداوند و چهل حدیث رضوی†، در فرامکانی حضرت حق اشاره کرد. ثانیاً تعالیم تورات در تشبیه خداوند به آفریده ها، مکان دار بودن خداوند و گزاره های مکان انگار، با معارف توحیدی امام رضا† سراسر ناهمگون است؛ از آن رو که تورات کنونی، قالب ریزی خدایی در دستور کارش قرار گرفته که دست، پا، صورت، کمر، فراز، فرود، پیدایی و غیره دارد که پذیرش آنان، به مکانداری خداوند منجر می شود؛ حال آنکه در معارف رضوی†، خداوند از این موارد و از اصل تشبیه، مبرّی است.

دانش فقه الحدیث در منظومه دانش های حدیثی از اهمیت ویژه ای برخوردار است چه اینکه از سویی، فهم حدیث هدف نهایی همه تلاش های حدیث پژوهی است و از دیگر سو، نقش تأثیرگذاری در پویایی دیگر دانش های حدیثی دارد، از این رو، عالمان حدیث پژوه در درازنای تاریخ حدیث در استواری اصول و قواعد آن کوشیده اند، آنها گاهی این قواعد را در مقدمه کتاب های حدیثی و یا در آثاری مستقل تبیین کرده و گاهی به گونه عملی در آثار حدیثی خود به کار گرفته اند، یکی از نمونه های عملی کاربرد قواعد فقه الحدیثی، کتاب اربعین شیخ بهایی است، اشتهار شیخ بهایی در علوم اسلامی به ویژه در دانش حدیث و جایگاه ممتاز کتاب اربعین وی، اهمیت استخراج روش فهم حدیث ایشان از این کتاب گران سنگ را دو چندان کرده است.  نوشتار حاضر که از نظر گردآوری به روش کتابخانه ای و از نظر محتوا به شیوه توصیفی- تحلیلی سامان یافته است ضمن اشاره به پیش نیاز ها و مبانی فهم حدیث، به تبیین روش فهم حدیث بر اساس نظام قرینه ها از منظر شیخ بهایی در خصوص کتاب اربعین پرداخته است، یافته های این پژوهش نشان از آن دارد که شیخ بهایی برای فهم حدیث از قرائن متعدّدی بهره می گیرد که عرضه حدیث بر قرآن، عرضه حدیث بر سنّت قطعی، تشکیل خانواده حدیث، بهره گیری از علوم بشری (مثل: پزشکی، ریاضی)، بهره گیری از فهم پیشینیان، از جمله آنهاست.

از مهمترین راه های فهم صحیح قرآن به گواه عقل و نقل، مراجعه به روایات است سوگمندانه گنجینه ی روایات از عصر صدور آن، دستخوش دگرگونی قرار گرفت و این امر نیاز به واکاوی سره از ناسره را دو چندان کرده و از دیرباز نقد و بررسی روایات تفسیری مورد توجه برخی مفسران بوده است، علامه طباطبایی از جمله مفسرانی است که ضمن عنوان «بحث روایی» روایات تفسیری را نقادی نموده است، این نوشتار به روش توصیفی - تحلیلی نقدهای علامه به روایات مجمع البیان را گردآوری و مورد بررسی قرار د اده است، از نقدهای علامه می توان به ناشناخته بودن راوی، مرسله بودن، مرفوع بودن، تداخل، سوء برداشت راوی، ادراج، وهن به شخصیت پیامبر، عدم مطابقت با تاریخ و واقعیت، آمیختگی با روایات تطبیقی و مخالفت با قرآن اشاره کرد.

یکی از راویانی که در میان رجالیان به شدت تضعیف شده، عمرو بن جُمَیع است. با وجود این، از وی حدود بیست روایت بدون واسطه از معصومان(ع) در کافی کلینی نقل شده است. مسئله این پژوهش که به شکل توصیفی تحلیلی سامان یافته، چگونگی ورود این اخبار ضعیف به کتاب کافی است و نیز اینکه روایات برگرفته از عمرو بن جمیع در این مجموعه روایی از کدام منابع اخذ شده است. با توجه به غالب بودن روش مکتوب نقل حدیث در شیعه، شیوه بازیابی منابع در این تحقیق، رجوع به طرق نجاشی و شیخ طوسی در کتب اصحاب امامیه و نیز بررسی متون روایات وارده در کافی از عمرو بن جمیع است. با بررسی انجام شده مشخص شد که احادیث وی از حدود هفت کتاب در کافی نقل شده و بیشتر احادیث او درباره مسائل اعتقادی و اخلاقی است و کلینی در زمینه مسائل و احکام فقهی، احادیث معدودی را از وی نقل نموده که این می تواند نشان دهنده همراهی کلینی با آراء رجالیان درباره عمرو بن جمیع باشد.