محمد محمودپور

کرمانشاه یکی از نقاط راهبردی ایران در دوره جنگ جهانی اول (1918-1914) بود. این ایالت از نظر اقتصادی و تجاری در طی آن جنگ آسیب بسیاری دید. پرسش پژوهش حاضر این است که جنگ جهانی اول بر وضع اقتصادی و تجاری کرمانشاه تا پایان دوره قاجاریه چه تأثیری داشته است؟ این پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای و اسنادی به ویژه با استناد به سفرنامه ها و خاطرات انجام شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که اقتصاد و تجارت کرمانشاه در اثر عواملی چون حاکمان محلی کارآمد، سیاست های حکومت ایران و کشورهایی که با ایران روابط تجاری داشتند، رویه رو به رشد و پررونقی را در قرن نوزدهم تا آغاز جنگ جهانی اول تجربه کرده بود. با این حال با شروع جنگ جهانی و اشغال کرمانشاه توسط متحدین و متفقین و پیامدهای ناشی از جنگ مانند از بین رفتن محصولات کشاورزی و دامپروری، اشغال و غارت گمرکات، اختلال در روند پست و تلگراف، رواج پول کشورهای متخاصم، نبود امنیت و از بین رفتن زیرساخت ها، قحطی بزرگ و شیوع بیماری پس از جنگ، تجارت کرمانشاه به تدریج دچار رکود شد. با این حال با پایان یافتن جنگ، بار دیگر تجارت کرمانشاه تحت تأثیر عوامل داخلی و خارجی رونق گرفت؛ به طوری که کرمانشاه در سال 1924، مهم ترین شهر وارداتی ایران به شمار می رفت.

ابوطالب از محوری ترین شخصیت های تاریخ اسلام است که در بسیاری از وقایع عصر پیامبر (ص) به ویژه در دوره بعثت تأثیرگذار بوده است. به نظر می رسد شناخت نقش ایشان در تحولات دوره بعثت، معیاری برای شناخت جایگاه خاندان پیامبر (ص) در به ثمر نشستن رسالت است. مسئله اصلی پژوهش این است که نویسندگان دایره المعارف اسلام چاپ لیدن که مشهورترین و کامل ترین دایره المعارف موجود درباره اسلام است، چه تصویری از ابوطالب نشان می دهد. در این مقاله با بررسی محتوای ویرایش های سه گانه ابوطالب که به قلم بوهل، وات و روبین نوشته شده، نشان داده شد که هیچ کدام از این سه مقاله چنان که بایسته است دایره المعارفی نیستند. این مقالات نه تنها از منابع مناسب و پژوهش های مسلمانان به ویژه شیعیان استفاده نکرده اند، بلکه حتی بازتاب دهنده آثار و پژوهش های غربی ها درباره ابوطالب نیستند. این مقالات به صورتی کاملاً محسوس متمایل به اندیشه ها و آرای اهل سنت است؛ درحالی که هدف اصلی مقالات دایره المعارفی، دوری از جانبداری های فرقه ای و ساماندهی و بازتاب آخرین و مهم ترین اطلاعات موجود از آن مدخل در پژوهش های انجام شده است.

سیاست های اقتصادی ایران در ابتدای قرن نوزدهم موجب گسترش تجارت خارجی شد. پس از آن گمرکات مرزی به یکی از منابع مهم درآمد کشور تبدیل شد. به نظر می رسد با رونق گمرکات مرزی، کرمانشاه نیز به سبب قرار گرفتن در مسیر تجاری منتهی به عثمانی، توسعه یافته باشد. پرسش پژوهش حاضر این است که گمرک مرزی چه تأثیری در وضع اقتصادی کرمانشاه از دوره صفوی تا پایان دوره قاجار داشته است؟ این پژوهش با تکیه بر منابع اسنادی و کتابخانه ای به ویژه با استناد به سفرنامه ها، خاطرات و اسناد با رویکرد توصیفی - تحلیلی انجام شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که گمرک مرزی در بازه زمانی مورد پژوهش تأثیر چندانی در بهبود وضع اقتصادی کرمانشاه نداشته است. کرمانشاه در دوره صفوی و پس از آن به سبب همجواری با عثمانی درگیر جنگ بود و به تبع آن وضع اقتصادی نامناسبی داشت. اقتصاد کرمانشاه در زمان سلطنت کریم خان زند و حکمرانی الله قلی خان زنگنه رو به رشد نهاد. با این حال گمرک کرمانشاه در زمان قاجار نیز به سبب وقوع جنگ جهانی اول و قحطی و بیماری ناشی از آن تأثیر چندانی در بهبود وضع اقتصادی آن منطقه نداشته است.

زیست و معیشت مردم مازندران که در بازه زمانی مورد مطالعه یعنی دوره پهلوی اول (1304-1320)، محدودی جغرافیای استان های مازندران و گلستان کنونی از منتهی الیه غرب رامسر تا منتهی الیه شرق مراوه تپه را در بر    می گرفت؛ در طول تاریخ به سبب تنوع شرایط اقلیمی و جغرافیای طبیعی در سه واحد جغرافیایی جلگه ای، کوهپایه ای و کوهستانی و بر مبنای اقتصاد کشاورزی- دامپروری استوار بوده است. پیش از پهلوی اول چشم انداز جغرافیایی زیست گاه های مازندران حالت ایستایی داشت ولی با سیاست های ویژه پهلوی اول در مسیر نوسازی ایران، تحولات شگرفی در چشم انداز جغرافیایی مازندران ایجاد شد. پژوهش حاضر برآن است تا تغییرات و تحولات ایجاد شده در جغرافیای کشاورزی مازندران در دوره پهلوی اول را از منظر مکتب چشم انداز و باروش کیفی تحلیل تاریخی مورد بررسی، تجزیه و تحلیل قرار دهد. مکتب چشم انداز، تغییرات چهره طبیعت در دوره های تاریخی در یک جغرافیای مشخص را بر اساس سیاست گذاری های اعمال شده مورد بررسی قرار می دهد. در اثر سیاست نوسازی، برنامه های اصلاحی بسیاری در بخش کشاورزی استان مازندران اجرایی شد. با مجموع اقدامات پهلوی اول به منظور مکانیزه کردن کشاورزی مازندران و تجاری سازی و صنعتی سازی محصولات کشاورزی، چشم انداز کشاورزی مازندران نیز متحول شد. دولت مدرن با تسخیر طبیعت و تسلط بر آن بوسیله خشکاندن باتلاق ها و زه کشی، ساخت سد و پل و مهار طغیان آب و تسلط بر منابع آبی، اراضی بسیاری را به مجموع اراضی کشاورزی مازندران افزود. در نتیجه چشم انداز زمین های باز گستردهکه تا پیش از آن تنها چشم انداز کشاورزی مازندران بود، در سطح وسیعی گسترش یافت. اراضی جدیدی نیز در نواحی جلگه ای و کوهپایه ای برروی دشت ها و تپه ها برای کشت و پرورش محصولات جدید اختصاص داده شد و چشم اندازهای جدید باغی و تپه ای را ایجاد کرد.

مهاجرت به حبشه که در ابتدای دعوت رسمی پیامبر 6 در سال پنجم بعثت روی داد، از مهمترین وقایع تاریخ اسلام است. اسناد و شواهد تاریخی چندانی درباره این مهاجرت در دست نیست. کمبود اطلاعات موجب شده پژوهش های تاریخی درخوری درباره این مهاجرت انجام نشود؛ از این رو علل، چگونگی و پیامدهای مهاجرت به حبشه همچنان مبهم مانده است. مسئله اصلی مقاله این است که شمار، وابستگی قبیلگی و جنسیت مهاجرین به حبشه چه بوده است؟ پاسخ به این پرسش می تواند موجب تبیین علل و پیامدهای هجرت به حبشه شود. در این نوشتار با بررسی منابع اولیه و تنظیم داده های تاریخی به صورت جدول و نمودار نشان داده شد که بیشتر مهاجران به حبشه از گروه حلف الاحلاف، رقیب سیاسی بنی هاشم بوده اند. مسلمان شدن شمار بسیاری از جوانان حلف الاحلاف به اسلام، که در سال پنجم حدود نیمی از تازه مسلمانان مکه را شامل می شدند موجب سخت گیری شدید رؤسای قبایل بر آنان شده بود. از این رو پیامبر 6 که به سبب وجود سازِکارهای قبیلگی، توان حمایت از آن افراد را نداشت، دستور داده بود تا گروهی از تازه مسلمانان این گروه به حبشه هجرت کنند. بررسی آماری مهاجران حبشه و تحلیل آن بر اساس ساختار قبیگی عرب دوره جاهلی نشان می دهد که هدف اصلی این مهاجرت دور ماندن از فشار و شکنجه و حفظ جمعیت تازه مسلمان مکه بوده است .

  گیلان تا پیش از برآمدن صفویان از استقلال نسبی برخودار بود و به دست حکومت های محلی اداره می شد. حاکمان محلی گیلان با حکومت های خارج از مرزهای گیلان به ویژه صفوی و عثمانی روابط سیاسی و اقتصادی داشتند. حکومت های محلی گیلان به ویژه کیاییان در به قدرت رساندن صفویان نقش مؤثری داشتند؛ از این رو صفویان در آغاز با آنها به مدارا و تسامح رفتار کردند، اما پس از انتقال پایتخت صفویان به قزوین، استقلال سیاسی آنها مخصوصاً روابط آنها با عثمانیان را تاب نیاوردند و گیلان به یکی از عرصه های ستیز بین عثمانی و صفوی تبدیل شد. پرسش اصلی مقاله بر چرایی و چگونگی منازعه بین دولت های عثمانی و صفوی بر سر گیلان است. این نوشتار با بررسی منابع تاریخی و تحلیل آنها نشان داده است عثمانیان و صفویان برای به دست آوردن برتری مذهبی در گیلان و تسلط بر منابع اقتصادی به ویژه صنعت ابریشم و راه تجاری بین المللی آن با یکدیگر رقابت می کردند تا اینکه در نهایت با فتح گیلان به دست شاه عباس، بیشتر مردم گیلان به تشیع دوازده امامی گرایش یافته و منافع اقتصادی و تجاری گیلان، تماماً در اختیار صفویان قرار گرفت.  

سیره معصومین: به ویژه روایات مستند از ایشان از جمله منابع مورد استفاده در بررسی تاریخ اندیشه اسلامی است. آغاز خلافت بنی امیه و تبدیل خلافت به سلطنت از حساس ترین دوره های مؤثر بر اندیشه سیاسی اسلام بوده است. در آن ایام امامان شیعی: بنا بر وظیفه الهی در جهت حفظ و احیای اندیشه اسلامی در برابر انحرافات اموی اقدامات خاصی انجام دادند. یکی از انحرافاتی که در زمان امام سجاد(ع)  به اوج خود رسید، تحریف مسأله توحید و خداشناسی و شکل گیری عقاید انحرافی مشبهه و مجسمه بود. امام سجاد(ع)  در برابر انحرافات فکری این گروه ها، اقدام به فعالیت های علمی و فرهنگی کرد تا بدون برانگیختن حساسیت دستگاه اموی با آنها مقابله کنند. این نوشتار بر آن است تا جهت گیری امام سجاد(ع)  در حساس ترین دوره تاریخ اسلام را بر اساس «صحیفه سجادیه» مورد بررسی قرار دهد. در این نوشتار با استفاده از تحلیل محتوایی صحیفه سجادیه، مسأله توحید به عنوان یکی از ابعاد سیاسی _ اعتقادی در صحیفه سجادیه مورد بررسی قرار گرفته است، تا از این طریق مقدار تأثیرگذاری اندیشه امام سجاد(ع)  بر جامعه اسلامی عصر اموی و راهبرد ایشان در جهت حفظ مفهوم و جایگاه توحید نشان داده شود. امام سجاد(ع)  با تسلط بر وضع سیاسی و اجتماعی عصر خویش، با بهره گیری از روش دعا ضمن آسیب شناسی توحید به عنوان رکن اصلی جامعه اسلامی، به باز تعریف و تبیین آن توجه کرده اند.

از اوایل قرن بیستم، با تکیه بر پیوستگی جغرافیا و تاریخ، دانش جغرافیای تاریخی در حوزه مطالعات تاریخی مورد توجه قرار گرفت و مکاتب نظری متنوعی بنا به نوع نگرش به آن به وجود آمد. یکی از حوزه های مطالعاتی نسبتاً جدید در جغرافیای تاریخی، چشم انداز جغرافیایی است که تغییرات محیط طبیعی را در یک دوره مشخص تاریخی، با رویکرد تأثیر انسان و تاریخ بر جغرافیا، بررسی می کند. ضرورت پژوهش حاضر از آن روست که معمولاً جغرافیای تاریخی در ایران به بررسی تاریخی مکان های جغرافیایی محدود شده است و در آن، بررسی نقاط عطف تاریخی مناطق و عوامل تأثیرگذار بر تحول سکونتگاه های انسانی و نیز تقسیم بندی جغرافیایی دقیق یک منطقه بر اساس تغییرات بنیادین حاصل از فعالیت انسانی مغفول مانده است. نوشتار حاضر بر آن است تا ضمن تبیین چشم انداز جغرافیایی، روش شناسی و کاربست آن را در مطالعات تاریخی با نشان دادن چگونگی نفوذ و دخالت انسان در محیط طبیعی و چشم انداز جغرافیایی و مقایسه آن با دخالت هایی دوره های قبلی تبیین کند.

جزیه یا سربها از جمله مالیات های پیش از اسلامی است که در دوره اسلامی متناسب با اهداف و آرمان های جامعه اسلامی با تغییراتی امضا شده است. غیر مسلمانان ساکن در قلمرو اسلامی (اهل ذمه) برای بهره مندی از مصونیت نظامی و باقی ماندن بر آیین خود به حاکم اسلامی جزیه پرداخت می کردند. پرسش اصلی پژوهش این است که پرداخت مالیات جزیه چه تأثیری بر حیات زردشتیان ایران گذاشته است؟ به نظر می رسد جزیه برای الزام و اجبار اهل ذمه به پذیرش اسلام وضع شده باشد. بررسی متون اولیه تاریخی نشان می دهد که برقراری جزیه نه تنها موجب گرایش زرتشتیان به اسلام نشد و دشواری خاصی برای زندگی آنان ایجاد نکرد؛ بلکه سبب شد تا زرتشتیان با پرداخت جزیه از نظر نظامی و امنیتی مصونیت پیدا کرده بر دین خود باقی بمانند. همچنین، نشان داده شد که گرایش تدریجی زردشتیان به اسلام نه رهایی از فشار مالیات جزیه، بلکه برای به دست آوردن موقعیت های اجتماعی بهتر و برای جذب شدن در جامعه غالب اسلامی بوده است.

برآمدن اسلام در میانه قرن هفتم میلادی موجب برهم خوردن معادلات قدرت در دنیای آن روز شد. اعراب تازه مسلمان با حرکت نظامی شگفت آور، مهمترین قدرت های جهانی را شکست دادند. آن ها توانستند امپراتوری بزرگ ساسانی را به سقوط کشانده و بر پایتخت سیاسی و مرکز مذهبی امپراتوری روم دست یابند. مسأله اصلی مقاله این است که چه عواملی سبب شد تا اعراب مسلمان به چنین پیروزی های سریع و خیره کننده ای دست پیدا کنند؟ بدون تردید در این پیروزی های معجزه آسا به جز نیروی معنوی اسلام که در قالب جهاد و شهادت طلبی نمود پیدا کرد، مسلمانان نیز می بایست از نظر مادی و نظامی به درجه ای از توان و نیرومندی رسیده باشند تا بتوانند خواست دینی یا مادی خود را محقق کنند. در این نوشتار، توان نظامی اعراب مسلمان از دو جنبه تفاوت های نظامی اعراب با ایران و روم و تاکتیک های نظامی جدید اعراب که با توجه به نبوغ نظامی فرماندهان اتخاذ می شد، مورد بررسی قرار گرفت و نشان داده شد که چابکی، سخت کوشی، نبوغ فردی و تفاوت شیوه جنگاوری اعراب از یک سو و طراحی شیوه های جنگی با ترکیب شیوه های جنگی ایران و روم با شیوه جنگاوری اعراب باعث غلبه نظامی اعراب بر ایران و روم شده بود.

بررسی جغرافیای تاریخی شهرها، چه به معنای تأثیر جغرافیا بر حوادث تاریخی و چه به معنای بررسی نام گذاری آنها، در زمره پژوهش های تاریخی است که به مورخ کمک می کند با استفاده از این روش، افزون بر تحلیل داده های تاریخی و ارائه اطلاعات جدید، صحت و سقم برخی دیدگاه ها و تحقیقات مشهور را بررسی کند. در تحقیقات جدید درباره تاریخ شکل گیری و نام گذاری شهر رشت، اختلاف نظر وجود دارد. به باور برخی، قدمت این شهر به آغاز دوره صفوی می رسد و بر این اساس، واژه «رشت» را ماده تاریخ تأسیس آن می دانند. در این نوشتار، ابتدا با استناد به منابع تاریخی و جغرافیایی، چگونگی تأسیس و شکل گیری شهر رشت مورد بررسی قرار می گیرد و مشخص می شود که برخلاف دیدگاه رایج و مشهور، رشت از آبادی های کهن گیلان بوده و دست کم از قرن چهارم هجری وجود داشته است. سپس با بهره گیری از زبان شناسی، دیدگاه های گوناگون مورخان، جغرافی دانان و لغت نامه نویسان درباره واژه رشت، مورد بررسی قرار می گیرد و از میان دیدگاه های مطرح شده درباره وجه تسمیه این واژه، مشخص می شود جاینامه رشت، برگرفته از موقعیت جغرافیایی آن بوده و ماده تاریخ پنداشتن آن اشتباه است.

گیلان به سبب قرار داشتن در حصار طبیعی دریای خزر از یک سو و رشته کوه مرتفع پوشیده از جنگل البرز از سوی دیگر، همچنین به سبب داشتن آب و هوای بسیار مرطوب و پرباران، از نظر جغرافیایی با بیشتر نواحی ایران متمایز است. گیلان به سبب این توان های محیطی، از شرایط انسانی، اقتصادی و ساختار سیاسی خاصی برخوردار بوده است. این ایالت که به صورت جزیره ای از سایر نواحی خلافت شرقی جدا افتاده بود هرگز به طور کامل و پیوسته به تسلط نیروهای خلافت و حتی نیروهای خارجی چون مغولان درنیامد. این منطقه همواره به دست حکمرانان محلی اداره می شد که اگرچه با هم اشتراکات و ارتباطاتی داشتند، اما مستقل از یکدیگر در قسمت های مختلف گیلان حکمرانی می کردند. ساختار انسانی، سیاسی و فرهنگی گیلان تا زمان تسلط روس ها بر گیلان و شکسته شدن حصار طبیعی آن با ساخت راه های کاروان رو و شوسه ثابت مانده بود. در این پژوهش با بررسی توان محیطی گیلان و وضع سیاسی منطقه نشان داده شد وجود مرزهای طبیعی، قومی و فرهنگی علت اصلی استقلال و دوام حکومت های محلی در گیلان و دیلمان بود.

از جمله منابع مورد استفاده در بررسی تاریخ اندیشه اسلامی، سیره معصومان(ع) به ویژه روایات مستند به ایشان است. حساس ترین دوره تاریخ در سیر تحول اندیشه سیاسی اسلام، آغاز دوران بنی امیه و تبدیل خلافت به سلطنت در این دوران است. در این میان امامان شیعی(ع) بنا بر وظیفه الهی در جهت حفظ و احیای اندیشه اسلامی اقدامات خاصی انجام دادند. در این نوشتار جهت گیری امام سجاد(ع) در حساس ترین دوره تاریخ اسلام، بر اساس «صحیفه سجادیه» مورد بررسی قرار گرفته است تا راهبرد ایشان در جهت حفظ خط امامت شیعی آشکار شود.