محمد کاوه

اعتقاد به جانشین معصوم در مذهب شیعه و خطاناپذیری پاپ در مذهب کاتولیک از اصول بنیادین اعتقادی هر دو مذهب است؛ به گونه ای که منکران آن خارج از مذهب قلمداد میگردند. برخلاف این اشتراک، این موضوع در دو مذهب ازنظر ماهیت موضوع، جایگاه، وظایف، شرایط امام، نقش امام/ پاپ، ادله اثباتی آن در کتاب الله، سنت و عقل، اعتبار ادله و هم چنین طریقه نصب آنها با یکدیگر متفاوت است. مقاله حاضر درصدد آن است که با تبیین ساختار موضوع و موارد الحاقی به آن، به بررسی و نقد و سپس مقایسه آن دو بپردازد تا زمینه گفتگوی بیشتری برای مباحث و تحقیقات بعدی فراهم آید.

شفاعت عقوبت یکی از موضوعات مشترک در کتاب های آسمانی است. این موضوع در کتاب یهودیان به عنوان تاثیر اراده پیامبران بر اراده الهی، و در کتاب اشعیا، (باب 53، فقره 12) به منزله فدا شدن، و در عهد جدید، (کتاب غلاطیان، باب 3، فقره، 13) به عنوان کفاره مسیح به ازای گناه اولیه حضرت آدم مطرح شده است؛ و در قرآن مجید به چهار صفت رحمانیت، غفاریت (در دنیا)، رحیم بودن خدا (در آخرت) و عدالت خداوند نسبت داده شده است. تعابیر متفاوت کتاب های مزبور در این مسئله، صرف نظر از اختلاف ظاهری شان، پیامدهای متفاوتی نیز، درپی دارد.

وعده الهی، موضوعی پر بسامد در قرآن مجید و سنت معصومان(ع) است. در گونه شناسی وعده ها، می توان آنها را به وعده های مربوط به پیامبران(ع)، عموم مؤمنان و خواص آنها تقسیم کرد. با توجه به رابطه علّی میان بینش ها و کنش ها، اطلاع از ویژگی وعده ها به عنوان مجموعه ای از بینش ها در تقویت دینداری مؤثر است. علاوه بر ویژگی و نتایج خاص وعده ها در حوزه های معرفت شناسی، هستی شناسی، انسان شناسی و روش شناختی، یک ساختار منسجم و هدف واحد، در دستاورد ها دنبال می کند. برای رسیدن به این امر، ابتدا مطلق آیاتی که وعده الهی را بیان کرده اند، استخراج و طبقه بندی شده، سپس با مراجعه به تفاسیر به تحلیل هر طبقه پرداخته شده است. دستاورد گونه های سه گانه، درحوزه معرفت شناختی عبارتند از: اخباری و مطلق بودن، معرفت یقینی، دارای معیار سنجش صدق، شیوه های بیانی متفاوت است. در حوزه هستی شناختی، وعده ها دارای وجود بالفعل و تشکیکی است. در حوزه انسان شناختی به لحاظ ابعاد بینشی و کنشی انسان، به : جاودانه، سیاسی ، اجتماعی؛ و از نظر کنشی، وعده علم آموزی، تربیت صالحان و همزیستی مسالمت آمیز اجتماعی است. در حوزه روش شناختی، دارای رویکرد فقهی، تفسیری، کلامی و تربیتی است. دستاوردهای فوق، تجهیزاتی برای هدایت و تربیت انسان است.

مسأله نسبت بین علم و دین، یکى از مسائل مهم در فلسفه دین است. در این مقاله مقایسه کلى حول چهار محور عمده (موضوع، زبان، روش و غایت) در حوزه معرفت دینى و معرفت علمى صورت گرفته است و بر اساس یک فرضیه، حیطه‏هاى چهارگانه با همدیگر سنجیده شده و در پایان به برخى از منشأهاى احتمالى فرضیه رقیب یعنى فرضیه تعارض علم و دین پرداخته شده است. و در نهایت نسبت بین این دو معرفت را، در یک عنوان و عبارت صحیح نمى‏داند و قائل به نظریه تفصیل است.

گرایش انسان معاصر به معیارهای عقلانی، زمینه بازنگری و بازفهمی در برخی اصول عقاید را فراهم کرده و در نتیجه، فهم وی را نسبت به آنها تصحیح یا دقیق و عمیق تر کرده است. یکی از این اصول که نقشی کلیدی و ویژه در مطالعات و سازماندهی معارف ادیان الهی دارد، موضوع «عصمت فعلی انبیای الهی» است. این موضوع در کتب ادیان به یک نحو بیان نشده است. بنابراین، با توجه به نقش کلیدی و زیر بنایی این مقوله در مهندسی عقاید دینی، این تحقیق در دو بخش تهیه شده است: در بخش اول به ارایه توصیفی این مفهوم در کتب معتبر شریعت «زردشتیان»، «یهودیت» (تورات کتبی و تلمود)، «مسیحیت» (کتاب مقدس) و «اسلام» (قرآن مجید) پرداخته و در بخش دوم به نقد و بررسی و مقایسه آن می پردازد و در نهایت زمینه لازم را در جهت تصحیح و داوری فراهم می آورد.

قبل از میلاد مسیح در یونان باستان امام حکما سقراط خود را فیلسوف نامید. هدف او از تعقل ورزی، یافتن واقعیت و راهبر رفتار بود. ارسطو غایت حکمت را معرفت محض و آن را برتر از حکمت عملی می دانست. با ظهور اسلام و طرح حکمت در قرآن، به خصوص در عصر نهضت ترجمه با توجه به تأثیر فلسفه ارسطویی در فیلسوفان مسلمان، این سؤال به وجود آمد که بین حکمت قرآنی و فلسفه ارسطویی چه تفاوتی وجود دارد؟ آیا حکمت عملی قرآن، همانند فلسفه ارسطویی اَخَسّ است؟ فرضیه ما در این تحقیق، تفاوت بنیادین بین آن دو است؛ لذا با بررسی تطبیقی در این تحقیق مشخص گردید حکمت قرآنی و فلسفی در معنای واژه و تعالیم نوع حکمت، مسائل و غایت حکمت، مربّی و متربی حکمت، تنوع ارائه و روش کسب حکمت، مخاطبان حکمت و... از هم دیگر متمایزند. همچنین معلوم گشت که حکمت عملی قرآن گرچه از حیث ارتباط با امور اعتباری اخَسّ است، از حیث صائب و نافع بودن حکمت نظری، حکمت عملی معیار آن محسوب می شود و اَخَسّ نیست.

حکمت ایوب موضوعی مشترک بین قرآن مجید و کتاب ایوب است. پرسش پژوهش ویژگی حکمت ایوب در دو کتاب است. اهمیت موضوع پژوهش، تبیین یکی از اوصاف قرآن یعنی مهیمن بودن قرآن، گفت و گوی بین ادیانی، تنظیم هم گرایی بینش دین داران نسبت به حکمت ایوب است. فرضیه تحقیق ناهم سویی نسبی گزارش ویژگی هاست. روش پژوهش مطالعه تطبیقی آیات قرآن و فقرات کتاب ایوب، توصیف و تحلیل داده هاست. دستاورد پژوهش؛ ویژگی حکمت ایوب در قرآن به لحاظ معطی، پاداش انفاق و نبی الهی است، به لحاظ دریافت، ایوب عبد نیکو، در اوج کمال و بینش الهی، صاحب بصیرت ژرف، یاور خردمندان، محسود شیطان و مؤثر نشان است. به لحاظ محتوای، هماهنگی کامل حکمت عملی و نظری، خیر کثیر، خطاناپذیر و حجت عقلانی بر نبوت ایشان نزد خردمندان است. در گزارش کتاب ایوب، ایوب خدا ترس، پرسش گر نا شکیبا، معترض به عدالت الهی، محسود شیطان، ناهماهنگی حکمت قبل از شهود و بعد از شهود در خطاناپذیری است. و تصریح متنی بر نبوت وی نیست. لذا مقایسه و تحلیل حکمت ایوب در دو کتاب، یکی از مصادیق حافظ بودن قرآن نسبت به کتابهای قبلی و رفع نواقص گزارش آنها می باشد.

حکومت الهی یکی از نعمات خداوند است که موجب تنظیم بهتر روابط انسان، هدایت و در نهایت سعادت او می گردد. قرآن مجید و عهدین هر دو از حکومت سیلمان سخن گفته اند. با توجه به جایگاه بنیان های هستی شناختی حکومت به عنوان مبنای بنای حکومت، سوال پژوهش حاضر این است: بنیانهای هستی شناختی حکومت سلیمان در قرآن و عهدین چیست؟ اهمیت موضوع به تاثیرگذاری مستقیم بنیان های هستی شناختی حکومت در شکل و ساختار حکومت، رفتار حاکم با مردم و مردم با همدیگر دارد. برای پاسخ سؤال پژوهش، به روش توصیفی بنیانهای هر دو کتاب بیان، مقایسه و تحلیل گردیده است. یافته های حاکیست تفاوت بنیانها در دو کتاب، در بخش عالم غیب، برخی مربوط به ارائه جامع و عمیق مبانی مشترک در قرآن و برخی به طرح موضوعات منحصر بفرد قرآن مانند نبوت سلیمان، حکمت، علم نافع زیاد، وجود کارگزاران فرا مادی و اعتقاد به معاد است. و در بخش عالم شهود تسخیر خاص سلیمان، بینش گسترده فقر مخلوقات مادی و حرکت جهان مادی به سمت خداوند در جهان آخرت، همگی در دو کتاب متفاوت می باشد.