تحلیل انتقادی دیدگاه محمد عابد الجابری درباره مراد از "امّی" بودن پیامبر اکرم(ص)(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزه‌های تخصصی:
در عرف مسلمانان عدم توانمندی پیامبر اکرم(ص) بر خواندن و نوشتن امری پذیرفته شده است. بر اساس معنای لغوی "امّی" و به استناد آیه 48 سوره ی عنکبوت، اکثر محققان و دانش پژوهان در طول تاریخ بر این باور بوده و هستند که پیامبر اکرم(ص) هنگام بعثت و نزول وحی قادر به خواندن و نوشتن نبودند. البته ایشان نظریه ی خود را مستند به روایاتی نیز می کنند. محمد عابد الجابری نواندیش مغربی با روش خود که متکی بر منظور داشتن سیاق و شرایط تاریخی - فرهنگی نزول آیات است، اثبات می کند که پیامبر اکرم(ص) هنگام بعثت، بر خواندن و نوشتن تسلط داشتند. تفسیر مبتنی بر سیاق از آیه ی 48 سوره ی عنکبوت و این که، آخرین سوره ای است که در مکه نازل شده و بنابراین لازم است در پرتو شرایط آماده شدن پیامبر اکرم(ص) برای هجرت به یثرب(مدینه)، جایی که فضا و شرایط آن کاملاً با مکه متفاوت بود، فهم و تفسیر شود و نیز تفسیر متأثر از شرایط تاریخی زمان نزول سوره ی عنکبوت منتج به نظریه ی جابری خواهد شد. جابری البته با استناد به دو روایت اصلی – روایت ابن اسحاق و بخاری - در خصوص نحوه ی آغاز نزول وحی توسط جبرائیل(ع) بر پیامبر اکرم(ص) و این که پاسخ ایشان عبارت "ماذاأقرأ" بوده است، نتیجه می گیرد "چه بخوانم" پاسخ آن حضرت بوده است و نه "نمی خوانم" یا "نمی توانم بخوانم" و این خود، نظریه ی غالب در بی سواد دانستن پیامبر اکرم(ص) را بی پایه تلقی می کند. رویکرد دیگر جابری در اثبات نظریه اش، بررسی لغت شناسانه از واژه "امّی"، است. به نظر نگارندگان، استدلال اغلب مفسران، منتج به پذیرش بی سواد بودن پیامبر اکرم(ص) و عدم توانایی ایشان بر خواندن و نوشتن قبل از آغاز نزول وحی، نمی شود. این ادعا وقتی تقویت می شود که ایشان در تفاسیر خود در ذیل آیات مختلف که در آن ها کلمات "امّیون" و "امّیین" مورد استفاده قرار گرفته است، بر معنای غیر اهل کتاب و امتی که بر آن ها کتابی از طرف خداوند نازل نشده است، اشاره کرده و در ردّ آن نیز مطلبی را بیان نکرده اند. از طرف دیگر، استدلال جابری، نظریه ی غالب در معنای کلمه "امّی" را مخدوش می کند ولی به طور قاطع توانایی پیامبر اکرم(ص) را بر خواندن و نوشتن قبل از بعثت اثبات نمی کند.