مهدیه دهقانی قناتغستانی

مفسران فریقین آیه «ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلى» را با مسئله تأخیر در نزول وحی مرتبط دانسته اند. ارتباط این آیه با مسئله «تأخیر در نزول وحی» براساس روایات اسباب نزول مطرح شده است. جعفر مرتضی عاملی در کتاب تفسیر سوره الضّحی با بررسی این روایات، نااستواری و ضعف آن ها را نمایان ساخته است. این پرسش مطرح می شود که اگر این آیه با مسئله تأخیر در نزول وحی مرتبط نباشد، چه عاملی زمینه ساز نزول آن شده است؟ پژوهش حاضر براساس انسجام سوره ضحی و بازخوانی این آیه در بستر این سوره و باتوجه به پیوند این سوره با سوره انشراح وبا بررسی معنای طردشدگی و خشم و طرح وارهٔ شناختیِ مربوط به طردشدگی و خشم در گفتمانِ پرستش در عصر نزول وحی انجام شده است و نشان می دهد که آیهٔ مزبور به دلیل دشواری در «دریافت وحی» نازل نشده است، بلکه نزول آن با مشکلات راه تبلیغ و انجام رسالت پیوند دارد و ناظر به طعنه هایی است که مخالفان، به سبب ایمان نیاودن افراد سرشناس و گرایش قشرِ پایین اجتماعی مطرح می کردند.

تفسیری یک جلدی، قریب به سه قرن پیش، به واسطه حضور نام ابن عباس در آغاز هر سوره، اثر گم شده فیروزآبادی، تنویر المقباس عن تفسیر ابن عباس قلمداد شد. انتشار کتاب با این نام و نشان مجموعه ای از پژوهشی ها را در میان پژوهشگران غربی رقم زد. در نهایت، به جای فیروزآبادی، برخی کلبی، برخی ابن وَهَب دینوری و برخی عبدالله بن مبارک دینوری را مؤلّف کتاب خواندند. پژوهش حاضر از نظر هدف بنیادین و از نظر روش، توصیفی تحلیلی است و برآن است با شناسایی زیست بوم شکل گیری این اثر و مقایسه متن آن با منقولات موجود در آن پهنه جغرافیایی، نگارنده اصلی را شناسایی کند. پژوهش حاضر نشان می دهد اولاً راویان موجود در اَسناد کتاب، همگی متعلّق به شرق جهان اسلام اند. ثانیاً مقایسه مطالب کتاب با منقولات کلبی در دیگر نگاشته های متعلّق به شرق جهان اسلام نشان می دهد که محتوای کتاب از جهت «مضمون»، «الفاظ» و «سبکِ تفسیری» با منقولات کلبی در نگاشته های پس از سده سوم هجری مطابقت دارد. ثالثاً جستجوی گزارش های رسیده از وجود خارجی تفسیر کلبی نشان می دهد از قرن سوم به بعد «تفسیر کلبی» در شرق جهان اسلام وجود فیزیکی داشته است. رابعاً راوی، نکاتی را بر اصل کتاب با تعابیر «قِیلَ» و «یُقالُ» افزوده است. بنابراین تفسیر موجود، متنی لایه ای و اثر چند نویسنده است.

یکی از آیاتی که در تفسیر آن اختلاف است آیه «وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانی وَ الْقُرْآنَ الْعَظیمَ» (حجر:78) است. در این پژوهش تلاش می شود از طریق شیوه ای جدید تحت عنوان «راهبرد توجه به باهم آیی مفاهیم و موضوعات قرآنی در تفسیر» درباره معنای این آیه داوری شود. در این شیوه جدید، نه موضوع آیه مورد بحث، بلکه موضوعات قبل و بعد این آیه، در دیگر سور قرآن جستجو می گردد و توجه می شود در سوره های دیگر قرآن، موضوعات مذکور با چه موضوعی پیوند می خورد. به تعبیر دیگر «جانشین» آیه مورد بحث در پیوستارهای مشابه، در دیگر سور قرآن، چه آیاتی هستند. به کارگیری این روش در تفسیر آیه 78 سوره حجر نشان می دهد که مراد از «سَبْعاً مِنَ الْمَثانی» بخش هایی از قرآن است که در دیگر کتب آسمانی نیز وجود داشته است و مراد از «الْقُرْآنَ الْعَظیمَ» بخش هایی از قرآن است که فزون تر از آن کتابهاست. . . . . . . . ... . . . . . . ... . . . . . . ... . . . . . . ... . . . . . . ... . . . . . . ... . . . . . . ... . . . . . . ... . . . . . . ... . . . . . . ... . . . . . . ..

از نگاه مستشرقان، پژوهش های تاریخی مارشال هاجسن از اسلام پژوهان و تاریخ دانان سالهای میانی سده 1900 میلادی سبب پدید آمدن نگاه و روشی نوین در مطالعات تاریخی خاورشناسان شده است. مدخل «غلات» یکی از بیست مدخلی است که به قلم او در دایره المعارف اسلام (EI) در حجمی قریب به یک صفحه(دو ستون) نوشته شده است. از آنجا که یکی از بنیادین ترین مقدمات در مباحث تاریخی، شناخت درست فرقه هاست لازم است اندیشه ها و عملکردهای هر فرقه به درستی شناسایی و معرفی گردد. بررسی مدخل غلات نشان می دهد که اطلاعات نادرستی درباره این فرقه در این مدخل ارائه شده است و نقد های گوناگونی بر محتوای آن وارد است. از آن جمله اشکال در دسته بندی فِرَق شیعه، انتسابِ آغازگری اندیشه مهدویّت به غلات، برشمردن اعتقاد به عالم ذَرّ در زمره عقاید غلات و ... است. به نظر می رسد همه این اشکالات ناشی از عدم مراجعه نویسنده به منابع عربی است.  

آراء تفسیری در تبیین «ضحک» در «فَضَحِکَتْ فَبَشَّرْنَاهَا» (هود/ 71) بر دو دسته است. برخی این واژه را به معنای «حائض شدن» گرفته و برخی دیگر آن را به «خندیدن» معنا کرده اند. کسانی که آن را به معنای «خندیدن» دانسته اند، در تبیین عامل خنده، 10 رأی متفاوت ارائه داده اند. بررسی این آراء نشان می دهد که بر هر یک از این آراء اشکالاتی وارد است. در سوی مقابل، بازخوانی مجدد دیگر آیات قرآن کریم، متن تورات و نیز روایات می توان به رأی جدید و برگزیده ای در تفسیر این آیه دست یافت. بر اساس شواهد، فرشتگان آنگاه که خود را مَلک معرفی می کنند و حضرت ابراهیم u را از نگرانی می رهانند، اولاً نزول عذاب بر قوم لوط u را اعلام می کنند، ثانیاً به فرزنددار شدن او بشارت می دهند. آنگاه پس از عکس العمل ساره و ابراهیم u نسبت به خبر فرزنددار شدن، دوباره بشارت فرزنددار شدن را تکرار می کنند. بر این اساس «فَضَحِکَتْ» بخشی از عکس العمل اولیه ساره به بشارت مذکور است و «فَبَشَّرْنَاهَا» تکرار آن بشارت است.

دانش مکی و مدنی همچون برخی دیگر از مباحث علوم قرآنی با هدف اثرگذاری در تفسیر قرآن و خدمت به فهم آن شکل گرفته است. اما در عمل، «نقش آفرینی این دانش در تفسیر» به برشمردن چند فایده در کتب علوم قرآن محدود گشته و در لا به لای هزاران صفحه تفسیر ناپیدا مانده است؛ از این رو، برای نمایاندن چگونگی و گستره اثرگذاری این دانش در پیشبرد مباحث تفسیری و نیز آموزش نحوه به کارگیری آن در فهم آیات، لازم است مراجعه ای دوباره به منابع تفسیری صورت گیرد. بررسی دامنه کارکردهای دانش مکّی و مدنی در تفسیر نشان می دهد که شناخت مکّی و مدنی در مقوله «نقد» در تفسیر اثرگذار بوده است. این کارکرد فراتر از فوائدی است که در کتب علوم قرآنی برای دانش مکّی و مدنی برشمرده می شود. شناخت مکّی و مدنی در مقوله نقد در تفسیر المیزان در دو شکل، با ساز و کاری کاملاً متفاوت دیده می شود: نخست نقد «جزءنگر» و دیگر نقد «کل نگر». نمونه های هر یک از این دو شکل نقد را می توان در سه حوزه «نقد روایت»، «نقد آراء تفسیری» و «نقد نسخ آیه» در تفسیر المیزان بازیافت...

برخی از مفسران تنها بر پایه اعتماد به ظاهر روایات تفسیری، مراد از تعبیر «سبعاً من المثانی» در آیه 87 سوره حجر را «سوره حمد» دانسته اند و با استناد به روایات، این رای را بر دیگر آرا ترجیح داده اند؛ اما بررسی نشان می دهد که روایات تفسیری رسیده در این باره متقن، استوار و یقین آور نیستند؛ چه، در منابع روایی شیعه تنها هفت روایت در این باره وارد شده است و این روایات نیز مشکلات گوناگون دلالی، سندی و منبعی دارند. مثل این که شش روایت از آن ها دچار ضعف سندی است و یا این که در پنج روایت از آن ها اساساً محور اصلی روایت تلاش برای اثبات درستی «احتساب بسمله در شمار آیات سوره حمد» از طریق « سبعاً من المثانی خواندن این سوره» است و استناد به « سبعاً من المثانی» بودن سوره حمد، برای اثبات درستی «احتساب بسمله در شمار آیات سوره حمد» به نوبه خود با اشکالاتی مواجه است. علاوه بر این، در مقابل این روایات، روایات دیگری نیز یافت می شود که امری غیر از سوره حمد یا همراه با سوره حمد را مصداق « سبعاً من المثانی» معرفی کرده اند. 

واژة «آیه» در قرآن کریم دربارة موضوعات مختلف، مانند آیات قرآن، معجزات انبیاء و پدیده های طبیعی و ... به کار رفته است. در پاسخ به این پرسش که از منظر قرآن، چه پدیده هایی و با در نظر گرفتن چه ویژگی هایی، «آیه» است، شانزده پدیدة طبیعی را می یابیم که در قرآن کریم به عنوان«آیه» معرّفی شده اند. برخی از این پدیده ها، مانند آسمان ها و زمین بارها در قرآن به عنوان «آیه» معرّفی شده اند و به «آیه» بودن برخی، مانند لباس و همسر تنها یک بار اشاره شده است. برای درکِ «آیه» بودن پدیده های مختلف، غالباً توجّه به ارتباطی که یک پدیده با دیگر امور و پدیده ها دارد، ضروری است و این ارتباط عموماً ارتباط علّی و معلولی است. در قرآن کریم مکرّراً در «آیه» خواندن امور مختلف به این امر توجّه داده شده که اوّلاً سررشتة نظام علّی و معلولی در دست خداوند است و ثانیاً این نظام به گونه ای طرّاحی شده که سود و منفعت آدمی را در پی دارد. در بسیاری از آیات که پدیده ای طبیعی به عنوان «آیه» معرّفی شده، کلمات مربوط به حیطة آسمان به کار رفته است و بر این اساس، می توان گفت کاربرد کلمة «آیه» در حوزة پدیده های طبیعی ارتباط تنگاتنگی با مفاهیم سماوی دارد.

مکی و مدنی از مفهوم تا اصطلاح