مهدی غلامعلی

نظریه «عقلانیت و معنویت» با تقسیم امور به خردپذیر، خردستیز و خردگریز، وجود خدا را خردگریز دانسته است. در این بین با توجه به اینکه در نهج البلاغه گزاره های متعدد توحیدی وجود داشت سعی شد در برابر این سؤال که چه نقدی بر خردگریز بودن خدا از منظر نهج البلاغه وجود دارد؟ پاسخ آن با استفاده از روش تحلیلی استنباطی با تأمل در گزاره های نهج البلاغه بررسی شود. نتایجی که از تحلیل به دست آمد این است که از نگاه نهج البلاغه وجود خداوند بدون شناختِ ذات او برای عقل قابل اثبات است و خردگریز بودن آن در نظریه به نظر می رسد نشأت یافته از عدم تفکیک شناخت اجمالی و تفصیلی باشد؛ زیرا عدم توجه به این مهم باعث شده است ملکیان آنچه را که نقطه قوت خداشناسی می باشد مبنی بر فراتر بودن ذات خدا از درک عقل، آن را محل ضعف خداشناسی بپندارد.

ویژگیهای حدیث پژوهی راویان، اولین عرصه جرح آنان در نزد رجالیان متقدم بوده است.  حدیث پژوهی راوی را می توان پایبندی به فرایند تحدیث دانست. در فرایند تحدیث راوی در دوره تحصیلات خویش از اساتیدی که شایستگی تدریس آنها اثبات شده است، حدیث می شنود. وسپس با ضبط درست روایات در دوره استادی اش، روایات را به نسل بعد منتقل می سازد. در گذشته قوانینی در این فرایند (از تحمّل تا اداء) میان جامعه علمی حدیثی آن روز حاکم بوده است. رجالیان نیز اگر فردی برخلاف فرایند تحدیث عمل می کرد، عملکرد او را تقبیح و نوعی ذم ویا جرح می شمردند. چه اینکه شرایط روایتگری او مخدوش می شد. رجالیان با عنایت به همین شرایط راوی، آنچه که در نقل روایات راوی آسیب می دانستند را به خوبی برشمرده اند تا آموزه های نادرست راوی وارد مجموعه آموزه های امامیه نشود ویا گاه با بیان نکات، قواعد و شیوه هایی، حدود آسیبهای روای را تبیین نموده اند تا برای محدثان کاملا قابل تشخیص بوده باشد.

کتب و نوشته های شیخ مرتضی انصاری همواره مورد رجوع و استفاده دانش پژوهانِ فقه و اصول بوده است. به رغم تصور مرسوم از ایشان، بهره گیری از دانش رجال که از علوم اثرگذار در استنباط علوم دینی است، در لابه لای بسیاری از آثار ایشان به وفور دیده می شود. این پژوهش با بررسی تمام آثار فقهی و اصولی شیخ، بر آن است تا نقش دانش رجال را در استنباط احکام، از منظر شیخ انصاری کشف نماید. همچنین با منقّح نمودن آن، تصویری روشن را از میزان آشنایی ایشان با این دانش، ارائه کند تا بتواند نسبت به تلقی معروف از شیخ که ایشان را کم آگاه نسبت به این دانش می داند، قضاوت دقیق تری داشته باشد. بر اساس این تلاش، شیخ انصاری به دوازده مورد از توثیقات عام در آثار خود اشاره و برخی را فراوان به کار گرفته ، و همچنین در توثیقات خاصّ راویانِ احادیث، با مراجعه به کتب متقدم و متأخر رجالی و جرح و تعدیل میان آنها برای بررسی وثاقت راویان و ذکر نکات پرشمار سندشناسانه، عمق آشنایی و توجه خود را به مباحث رجالی، نشان داده است.

شریف حسن بن حمزه مرعشی مامَطیری(د. 358ق.) محدث امامی سده چهارم هجری قمری است. درک مشایخ متعدد در طبرستان، خراسان، مکه، کوفه، ری، قم و سپس هجرت به بغداد، او را به حلقه میانی مدارس حدیثی متعدد مبدل ساخت. اثرگذاری وی در فرآیند انتقال میراث حدیثی به مدرسه بغداد به گونه ای است که نام او در شرح حال 125 راوی در فهرست اسماء مصنفی الشیعه نجاشی، الفهرست و مشیخه شیخ طوسی ذکر شد. وی علاوه بر انتقال میراث های مهم حدیثی به بغداد، استاد محدثانی همچون شیخ صدوق و شیخ مفید است. مسأله پژوهش، یافتن نقش ابنحمزه در فرآیند انتقال میراث حدیثی قم به بغداد است. پس از بازشناسی شخصیت وی، نخست با روش توصیفی تحلیلی، میراث مشایخ قمی ابن حمزه علی بن ابرهیم قمی، ابن بطه قمی، احمد بن ادریس قمی و احمد بن عبدالله برقی مورد ارزیابی قرار گرفت و سپس به مقایسه با محدثان معاصر و نقش آفرین در فرآیند انتقال میراث حدیثی قم به بغداد پرداخته شد. یافته های پژوهش، برای نخستین بار با سندپژوهی و تحلیل فهرستی طریق ابن حمزه به یافته های نوینی دست یافت که بر آن اساس، ادعای پیشتازی سایر انتقال دهندگان بر ابنحمزه در تمام ابعاد و انگاره غلط بودن طریق فهرستی وی به ابن بطه، ناصواب است.

حصول اطمینان به صدور روایت از جانب معصوم همواره حائز اهمیت بوده و با شناخت احوال راویان درهم تنیده است و هر ایرادی در سند، این امکان را فراهم می کند که اعتبار روایت را از جانب صدور دچار خدشه کند. بدون شک برخی از روایاتی که از طریق شیعه و اهل سنّت به دست ما رسیده، دچار عارضه ضعف سند هستند و از طرف دیگر صِرف ضعف سند، دلیل بر حذف روایت از دائره گزاره دینی نیست؛ ازاین رو، برخی از دانشمندان فریقین برای تصحیح روایات ضعیف، راهکارهایی ارائه کرده اند. حال سؤال این است که دانشمندان فریقین برای رفع خِلَل های احتمالی وارده بر أسناد برخی از روایات، از چه راهکارهای مشترکی سود جسته اند و از چه قرائنی برای این امر استفاده کرده اند؟ پژوهش پیش رو به دنبال پاسخ به پرسش های فوق، با روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر منابع متقدّم و متأخّر شیعه و اهل سنّت سامان یافته است. نتیجه پژوهش بیانگر این است که شیعه و اهل سنّت برای تصحیح احادیث ضعیف، در پنج راهکار با یکدیگر مشترک هستند که عبارتند از: تصحیح مراسیل راویان ثقه، انتساب با صیغه جزم، تعدّد أسناد روایت ضعیف، تسامح در ادلّه سنن و وجود روایت در کتب معتبر.

شناخت شاخصه های تربیت معنوی می تواند معیاری برای ارزیابی معنویّت جامع، اصیل و کارآمد باشد و افراد را از ورود به معنویّت های غیر کارآمد و یا کاذب باز دارد. پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سوال است که «از منظر قرآن و نهج البلاغه، شاخصه های مهم تربیت معنوی کدامند؟» با روش توصیفی-تحلیلی، مهم ترین شاخصه ها عبارتند از: «خردمند بودن باورها»، «التزام عملی به اوامر و نواهی»، «عدم دلبستگی به ظواهر دنیا»، «دلدادگی به امور آخرت» و «میانه روی در اندیشه و عمل» یافت شد. موارد یادشده را می توان ذیل عناوین «عقلانیّت»، «عبودیّت»، «بی اعتبار دانستن دنیا»، «آخرت گرایی» و «اعتدال» یاد کرد. این شاخصه ها از چنان ترازی برخوردارند که اگر در تربیت معنوی به طور کامل به آنها توجه نشود، معنویّت بدست آمده، ناتوان از تأمین آرامش پایدار و عمیق خواهد بود.

رجالیان متقدم شیعه در بازشناسی 21 نفر از راویان از عبارت «یَروی عن الضُعفاء» استفاده کرده اند. مفهوم شناسی این عبارت در رجال فریقین، تعامل محدثان با راویان ناقل از ضعفاء، وتلازم یا عدم تلازم عبارت«یروی عن الضعفاء» با ضعف راوی از مهمترین مسائل پیش روی این پژوهش است. با بررسی عبارات همنشین در کلمات رجالیان کهن روشن شد که این عبارت برای کسانی بوده که از ویژگیهایی چون: «لاابالی گری و تساهل در نقل»،«بی انضباطی و عدم پایبندی به قواعد نقل حدیث»، «عدم دقت در گزینش اساتید» و«نقل روایات عجیب و غریب» برخوردار بوده اند. رجالیان عامه حدود دو قرن پیش از شیعیان، برای راویانی با همین ویژگیها از این اصطلاح استفاده کرده اند. احتمال دارد که درنگ در نقل از ضعفاء فرهنگ عمومی محدثان فریقین بوده باشد. حساسیت در ناحیه استاد دغدغه مشترک حوزه حدیثی قم و بغداد بوده است و برای آنان تنها وثاقت راوی کافی نبوده بلکه راوی باید از استاد ثقه نیز نقل روایت میکرده ویا دست کم کثرت نقل روایت از استاد ضعیف نداشته باشد. اما در تعامل با احادیث راویان ناقل از اساتید ضعیف شاهد دو گونه برخورد هستیم: محدثان قمی در برهه ای، قائل به عدم جواز نقل از ایشان هستند و گروهی نیز مانند بغدادی ها مشروط به وثاقت ایشان نقل از این دسته از راویان را مجاز می شمردند و احادیث آنها را معتبر می دانستند.

وجود احادیث متعدد در کتابهای حدیثی شیعه حاصل تلاش راویانی همچون حسین بن سعید اهوازی است که با ابداعات ویژه خود توانسته اند در این راستا نقش ویژه ای ایفا کنند. این نوشتار در پاسخ به این مسأله است که حسین بن سعید در جهت حفظ، نشر و انتقال تراث امامیه، چه نقشی داشته است؟ وی که از اصحاب امامان متأخر است توانسته بخش قابل توجهی از تراث امامیه را از سده دوم به سده سوم هجری منتقل کند. در این مقاله با روش کتابخانه ای، فهارس و کتابهای رجالی روشن شده که حسین بن سعید با چهار شیوه متفاوت در انتقال تراث موثر بوده است. روش نوآورانه در سبک نگارش مجموعه حدیثی و حضور فعال در انتقال 11کتاب حدیثی بزرگان امامیه به گونه ای است که عملکرد تالیفی وی به عنوان شاخص و معیار سنجش اعتبار در بین آثار مؤلّفین مشهور بوده است. همچنین وی در استاد گزینی و شاگرد پروری گروهی از مشایخ مورد وثوق همچون اصحاب اجماع را به عنوان استاد انتخاب نموده است. شناخت صحیح نقش وی در انتقال تراث به فقیهان کمک می کند تا بتوانند از روایاتی که با تحمل سختی های فراوان و ازطریق معتبر نقل نموده در استنباط مسائل دینی بهره ببرند.