مهدی حسین زاده یزدی

فقر و نابرابری اقتصادی، پدیده ای است که پیامدهای اجتماعی مختلفی را بر جامعه ی انسانی عارض می گرداند. تکوین این پدیده به عللی راجع است که هر یک از اندیشمندان علوم اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، مبتنی بر مکتب فکری خویش، سویه هایی از آن را روشن ساخته و متعاقباً راهکارهایی را برای حل آن برشمرده اند. این مقاله در پاسخ بدین پدیده ی اجتماعی شکل گرفته و در صدد آن است که علل و پیامدهای اجتماعی فقر و نابرابری اقتصادی و راهکارهای رفع آن را از منظر یکی از متفکران مسلمان که در این زمینه آثار و آراء گسترده ای دارد، یعنی سید قطب (1906-1966) تبیین و تحلیل کند. در امتداد این بحث، در بادی امر مفاهیم فقر و نابرابری- به نحوی منفک- از منظری جامعه شناختی تشریح شده و در ادامه به ترتیب، علل ایجاد این پدیده، پیامدها و راهکارهای حل آن، در اندیشه ی قطب کاویده می شود. در حقیقت، در این مقاله روشن می شود که چگونه قطب تخطی از خط توحید و استنکاف از اجرای قوانین اقتصادی شریعت را علت العلل سلطه ی فقر و نابرابری اقتصادی دانسته و با اشاره به پیامدهای ناگوار آن که شیرازه ی حیات جامعه ی اسلامی را از هم می درد؛ چه راهکارهایی را از منظر اسلام برای رفع این پدیده عرضه می کند.

رابطه گرایی در نقطه مقابل جوهرگرایی قرار می گیرد و به جای مطالعه اشیاء منفک از یکدیگر به مطالعه روابط عینیِ متعین کننده آنها مبادرت می ورزد. مکتب ماربورگ یکی از مهمترین تبیین کنندگان این ایده است. تقریر این مکتب از رابطه گرایی برای حل بحران علم در قرن بیستم یعنی ارائه یک پاسخ برای پارادوکس پیشرفت علم در عین وقوع تغییرات انقلابی در آن بدون از دست رفتن عینیت علمی بود. ایده ی ماربورگی ها این بود که اگر این تغییرات را بتوان بر اساس یک قانون یا روش عینی توضیح داد، اعتبار علم نیز حفظ خواهد شد. این روش عینی همان روش استعلایی است که متاثر از منطق استعلایی کانت صورتبندی شده است. در این رویکرد رابطه مفهوم و واقعیت مورد بازبینی قرار می گیرد، واقعیت خصلت تماما مفهومی و در عین حال پویا پیدا می کند و توضیح داده می شود که ابژه نظریات علمی چطور به طور مداوم به عنوان یک مولفه فرهنگی بازتولید می شود.

تفکیک معانی علم و دین و تعیین نسبت دقیق این دو حوزه، شرط لازم برای تنقیح معنا و ماهیت علم دینی از منظر استاد مصباح است. بیان جایگاه علم در منظومه علم دینی و فهم صحیح از تاثیرات دین و مبانی ارزش شناختی بر علم، افق هایی نوین در زمینه ارائه نظریات علمی و اعتبارسنجی نظرات مذکور پیش روی محققین می گشاید. تدقیق معنای علم و توجه به ساحت های مختلف علم، حیطه انتظارات و توانمندی های موجود در شکل گیری نظریات علمی را سامان بخشیده و به قضاوت صحیح از علم می انجامد. با استناد بر آراء استاد مصباح، آنچه بر شکل گیری نظریات علمی اثرگذار بوده و در این مقاله با عنوان دین و مبانی ارزش شناختی معرفی شده است، از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده، تعیین محدوده اثرگذاری هر یک شایان توجه است. به همین سبب در این مقاله به بیان تقریرهای موجود از این بحث و ذکر اشکالات موجود پرداخته شده است. استاد مصباح در بخش توصیفی علوم انسانی همانند بخش توصیه ای، قائل به اثرگذاری دین و مبانی ارزش شناختی است.

مجموعه پژوهش های اخباری شناسی اعم از مخالف و موافق، این نکته را مفروض گرفته اند که آموزه های بنیادین مکتب اخباری دال بر آن است که اخباریان با نقش آفرینی سیاسی اجتماعی عالمان دین مخالف بوده اند. از نظر مخالفان، نبود نظریه سیاسی در این مکتب، علمای اخباری را از ایفای نقش سیاسی-اجتماعی در برهه های مهم تاریخی باز داشت. در نقطه مقابل موافقان، روی گردانی علمای اخباری از ایفای نقش سیاسی در جامعه را مثبت ارزیابی می کنند و با ترسیم چهره ای غیرسیاسی از آن ها نقش تاریخی شان را تلاشی برای حفظ سامان اجتماعی و مبارزه با قدرت همه جاگیر مجتهدان می دانند. به هر حال از این نظر که اخباریان هیچ نقش سیاسی برای عالم دینی درنظر نمی گرفته اند، تفاوتی میان دو گروه به ظاهر متعارض وجود ندارد. این درک از نظریه اخباری را می توان خوانش سکولاریستی از اخباریان نامید. در این مقاله به روش تحلیل متنی و با هدف بررسی و سنجش فهم سکولاریستی از نظریه اخباری، پس از مرور مختصر آرای برخی از مشهورترین پژوهشگران حوزه شیعه شناسی، دو تحقیق دانشگاهی نقد و ارزیابی می شود که به فاصله ده سال از یکدیگر و در دو رشته متفاوت تألیف و در دو دانشگاه مختلف دفاع شده اند. سیدمحسن آل غفور (1379) و روح الله اسلامی (1389) به رغم تفاوت های روشی و نظری، هردو در این فرض و نتیجه گیری شریک اند که دلالت آموزه های مکتب اخباری بر این است که عالم دینی نمی تواند و نباید نقش سیاسی برعهده بگیرد. مقاله حاضر، به خصوص با ارجاع به آثار استرآبادی، به این یافته می رسد که ادله این پژوهشگران به هیچ وجه وافی به مقصود نیست و نمی تواند چنین برداشتی از آموزه های مکتب اخباری را تأیید کند. نتیجه گیری نهایی بیانگر آن است که علمای اخباری نه بیشتر و نه کمتر از دیگر علمای امامیه قائل به نقش آفرینی سیاسی اجتماعی فقها بوده اند.

بی تردید، یکی از روشنفکران مسلمان و رهبران اجتماعی که طی چند دهه اخیر، افکارش مورد توجه قرار گرفته، فتح الله گولن است. او نسخه جدیدی از اسلام را معرفی می کند که به اسلام میانه رو یا اسلام اجتماعی میان اندیشمندان غربی شهرت دارد. گولن، اسلام را با خوانشی ترکی تفسیر می کند که در آن، اسلام با هویت ترکی پیوند ویژه ای می یابد. این پژوهش با هدف دستیابی به فهم خوانش گولن از اسلام، ابتدا تفسیر او از اسلام ترکی یا آناتولی را با مفاهیم مدنظر وی شرح می دهد. در این میان، مفهوم جهاد را به دلیل تفسیر نوینی که گولن از آن می کند با تفصیل بیشتری بررسی می شود. در نهایت به علل عقب ماندگی مسلمانان از منظر گولن و در چارچوب فهم وی از اسلام ترکی پرداخته می شود. در این پژوهش با مرور آثار گولن با روشی اکتشافی- توصیفی، به این مهم رهنمون می شویم که اسلام اجتماعی، گونه ای از اسلام سکولار است که میان متفکران مسلمان به اسلام رحمانی شناخته می شود. اسلام رحمانی وی، با نشان دادن چهره ای ملایم و به دور از خشونت از اسلام به جهان و پیوند آن با مدرنیته دارای پنج ویژگی عمده است: نگاه گزینشی و حداقلی به اسلام، تحریف و قلب مفاهیم اسلام سیاسی مثل جهاد، اخلاق محوری مبتنی بر ارزش های جهان شمول و سکولار، تاکید بر تساهل و مدارا، پذیرش نظریه پلورالیسم دینی و تأسیس جامعه تکثرگرا با حمایت از دموکراسی غربی.

تجدد، فراگیری و پیشوایی خود را از طریق فرایند توسعه و جهانی شدن دنبال می کند. در مقابل برخی منتقدان پارادایم توسعه، با ردّ مسیر تک خطی متجددشدن و قبول چندفرهنگ گرایی، نسخه های بومی را برای فرهنگ های گوناگون تجویز می کنند. از مهم ترین نتایج این رویکرد، تمرکز بر تکثرگرایی هویتی و بومی گرایی در علم بوده است. طرفداران علم بومی رویکردهای متنوعی را درپیش گرفته اند. کچویان از جمله متفکران جریان علم بومی معاصر در ایران است که با استفاده از ظرفیت مابعدتجدد به نقد تجدد پرداخته است. در اندیشه وی با تجددستیزی، باب تکثر هویتی باز شده و تأکید بر هویت ایرانی، از ماهیت بالضروره تاریخی انسان، و تکثر عقل و علوم انسانی پرده برمی دارد. او با نفی تمامیت خواهی فراروایتِ تجدد، و تمرکز بر فلسفه اجتماعی برآمده از متون دینی، سعی در بازکردن مجالی برای عرض اندام هویت و علم اسلامی-ایرانی دارد. نگارندگان در این مقاله کوشیده اند تا با تبیین دیدگاه های اجتماعی این متفکر مسلمان، تقریری صحیح از نظریه بومی گرایی وی ارائه کرده و ملاحظاتی را بر آن مطرح نمایند.

اسلام ناب در منظومه فکری رهبر انقلاب، آیت الله خامنه ای مفهومی بنیادین است و تمام ارجاعات و استدلالات ایشان بر مبنای این مفهوم صورت میگیرد. اسلام ناب در مقابل مفهوم اسلام آمریکایی قرار میگیرد. در این نوشتار با بررسی مهمترین ارجاعات موجود در سخنرانیها و آثار ایشان از قبل از انقلاب تاکنون میکوشیم تا مفهوم اسلام ناب و ابعاد آن را بررسی کنیم. روش مورد استفاده در این پژوهش، روش تحلیل محتوا است. بر اساس نتایج پژوهش، در اندیشه رهبری، اسلام ناب، تمام ابعاد حیات بشری را مورد توجه قرار می دهد و در کنار بعد فردی به بعد اجتماعی و سیاسی نیز اهمیت می دهد. بر همین اساس دین از سیاست جدا نیست و بر اثر توجه به این بعد از سوی امام خمینی بود که انقلاب اسلامی شکل گرفت و نظریه مردم سالاری و ولایت فقیه مطرح شد. استکبار ستیزی، اهمیت به تعقل و تدبر، حمایت از مظلومان و اهمیت به ایثار و جهاد، ایمان عملی از ویژگی های اساسی اسلام ناب است و در مقابل، اسلام آمریکایی تحت تاثیر تحجر و روشنفکری، ظلم پذیر و حامی مستکبران، بی توجه به زندگی دنیا و دارای رویکردی فردگرایانه است.

علوم اجتماعی، به مثابه علومی که با محوریت ابعاد اجتماعی زندگی انسان سامان گرفته است، مانند سایر دانش های بشری تحت تأثیر مبانی فلسفی و نیز پیش فرض های گوناگونی است. بررسی مبانی انسان شناختی علوم اجتماعی از دیدگاه شهید مرتضی مطهری و ایمانوئل کانت، با توجه به وابستگی آن ها به دو جریان بزرگ فکری و فرهنگی در غرب و شرق عالَم، امکان شکل گیری دو صورت متفاوت از علوم اجتماعی و مقایسه آن ها را فراهم می کند. در واقع، بدون رویارویی صورت های گوناگون ممکن علوم اجتماعی، تصور دقیقی از ظرفیت ها و محدودیت های این علوم شکل نخواهد گرفت و به سرگردانی پژوهشگران این عرصه در تعیین جهت پژوهش ها و مسائل این علوم منجر خواهد شد. در پژوهش حاضر تلاش شده است با روش اسنادی، شرحی از آرای انسان شناختی شهید مطهری و کانت ارائه شود و تأثیر آن بر علوم اجتماعی برخاسته از این دو دیدگاه فکری بررسی شود. ظاهراً علوم اجتماعی تحت تأثیر آرای انسان شناختی کانت، محدود به امکان های پوزیتیویستی و در دایره ظرفیت های انسان شناسی تجربی سامان می یابد؛ اما علوم اجتماعی برخاسته از نظام فکری- فلسفی شهید مطهری، گستره ابعاد مادی و مجرد انسان و عرصه اجتماعی زندگی او را به صورت توأم دربرمی گیرد.

بی حجابی یکی از مهم ترین چالش های جامعیه ایران به حساب می آید که علاوه بر ناسازگاری فرهنگی با ارزش های ایرانی-اسلامی، پیامدهایی اجتماعی، سیاسی و ملی برای جمهوری اسلامی رقم می زند. مطالعیه این پدیده در بستر تاریخی به ویژه شناخت مراحل اولییه ظهور آن در ایران اهمیت ویژه ای دارد. در همین راستا هدف پژوهش حاضر، بررسی تغییرات گفتمانی حجاب از دوران مشروطه تا انتهای پهلوی اول در بستر تنازعات گفتمانی آن است. رویکرد نظری و روشی پژوهش تحلیل گفتمان، مبتنی بر نظرییه لاکلا و موف است. یافته های پژوهش نشان داد اوایل مشروطه تنها گفتمان حاکم حجاب گرایی بود، اما گفتمان حجاب ستیزی، تغییر در سبک پوشش را با الگوپذیری از مد و پوشاک غربی حول چهار محور اصلی آزادی، عفاف، علم آموزی و بازتفسیر دین صورت بندی کرد که موجب تزلزل در گفتمان حجاب گرایان شد. بازسازی نظری گفتمان مذکور به شکل گیری خرده گفتمان های حجاب قرآنی-فقهی، ضعیفه پندارانه، زن ستایانه، سیاسی-اجتماعی و درنهایت خرده گفتمان حجاب قانونی انجامید. دوگانیه خانه نشینی همراه با حجاب یا حضور اجتماعی با کشف حجاب، نتیجیه حاصل از تنازعات گفتمانی شکل گرفته بود. درنهایت روی کارآمدن حکومت پهلوی قابلیت های دسترسی متعددی به ویژه از طریق دو نهاد ثبت احوال و مؤسسات آموزشی برای استیلای گفتمان حجاب ستیزی ایجاد کرد و با قانون کشف حجاب اجباری، اختلافات گفتمانی را یک جانبه و در عمل بی اثر کرد.

فقر یکی از مسائلی است که ابعاد گوناگون زندگی انسان را متأثر می سازد و برآمده از علل و عوامل بسیاری از حوزه های گوناگون است و برای مبارزه با آن به نظریه ای علمی و کارآمد نیاز است. یکی از موانع مبارزه با فقر در ایران فقدان نظریه ای بومی است که بسیاری از صاحب نظران معتقدند به دلیل غیرعلمی بودن و ناکارآمدی پژوهش های جامعه شناختی در ایران است. ما بر این باوریم که یکی از علل اصلی این غیرعلمی بودن، به معنای پارادایمیک نبودن یا فقدان انسجام پارادایمی این پژوهش هاست. یکی از راه های برطرف کردن این مسئله، نقد روش شناختی یا روش شناسی پارادایمیک پژوهش های انجام شده است تا این کاستی ها را آشکار سازد و به مرور در پژوهش های اجتماعی کاهش یابند و پژوهش ها بیشتر به چهارچوب های پارادایمی پارادایم مرجع خود نزدیک شوند و به دستاوردهای علمی تر و کارآمدتری دست یابند. بر همین اساس، در این پژوهش به دلیل اینکه اغلب مقالات جامعه شناختی درباریه فقر ذیل پارادایم اثبات گرایی انجام شده اند، به کمک لوازم روش شناختی پارادایم اثبات گرایی به روش شناسی پارادایمیک این پژوهش ها پرداختیم و کوشیدیم اثبات کنیم این پژوهش ها دست کم فاقد یکی از ویژگی های بنیادین پژوهش اثباتی هستند که بر این اساس، نقدهای بنیادین پارادایمیک به این پژوهش ها عبارت اند از: ۱. نتایج ازپیش معلوم و فقدان معرفت افزایی؛ ۲. فقدان پیش بینی و پیشنهاد و کنترل؛ ۳. فقدان سنجش بی طرفی ارزشی؛ ۴. بی توجهی به ملزومات نظریه بار بودن مفاهیم.

آنچه را علم می نامیم، ساحت های گوناگونی را در بر می گیرد. تفاوت میان علوم اجتماعی اسلامی و علوم اجتماعی غربی خود را در ساحت های مختلف علوم نشان می دهد. برای درک دقیق و عمیق این تفاوت ها باید همیه ساحت های علم را بررسی کرد و تمایزها را به دقت نشان داد. توجه به یک یا چند ساحت علم و رهاکردن دیگر ساحت ها، ما را از فهم تمایزها بازمی دارد و راه را بر سامان و پیشرفت علمیِ متفاوت می بندد. در علوم گوناگون، با تأمل و از راه استقرا، دست کم 12 ساحت را می توان برشمرد: توصیف، کشف، توجیه (روش)، پذیرش فرضیه، تفهّم، تبیین، پیش بینی، ابژه، کاربرد، توصیه یا تجویز و مفاهیم. این نوشتار، با تمرکز بر ساحت مفهوم، به این مسئله می پردازد که تفاوت میان علوم اجتماعی اسلامی و علوم اجتماعی غربی در ساحت مفاهیم چیست؟ یافته های پژوهش بیانگر این هستند که تمایز مفاهیم در علوم اجتماعی اسلامی و علوم اجتماعی غربی به تمایز در مبانی و جهان بینی این دو برمی گردد، چه آنکه عالَم از دریچیه مفاهیم خود را فهم پذیر می کند. علوم مختلف عالَم خویش را از روزنیه مفاهیم و با نظریات گوناگونی که از آن مفاهیم سامان یافته است، به تصویر می کشند و مقوله بندی می کنند. در علوم اجتماعی اسلامی مفاهیم برساختی نیستند از این رو بار ارزشی خاص خود را دارند و کشف معنای مفاهیم در مواجهه با علوم اجتماعی غربی جز از راه اجتهاد امکان پذیر نیست.