زهره نورایی نیا

زبان شناسی شناختی رویکردی جدید و دریچه ای تازه در سیر مطالعات بین رشته ای زبان شناسی و ادبیات محسوب می شود. یکی از نظریه های مورد توجه در این رویکرد، نظریه استعاره مفهومی است که نقش انتقال پیام را به عهده داشته و این بضاعت را دارد تا تجارب انتزاعی زبان را به مفاهیم محسوس و ملموس تبدیل کند. پژوهش حاضر که به روش توصیفی–تحلیلی فراهم آمده در پی دستیابی به الگویی شناختی از مفهوم سازی غم در اشعار حافظ و در نتیجه ایجاد دلالت های تازه ای در شناخت ذهن و زبان شاعر و نیز تبیین ارتباط میان استعاره های تولید شده با جهان بینی و تفکر او بوده است. یافته های پژوهش معلوم می دارد که نظریه های روشمند و کاربردی استعاره های مفهومی، می تواند الگوی مناسبی برای فهم درست جنبه های وصف ناپذیر احساس غم در نگرش و دنیای درون حافظ باشد. حافظ برای بیان ابعاد گوناگون غم، ازحوزه های تجربی و انتزاعی متعدد و متفاوتی بهره گرفته است؛ در پژوهش حاضر وجوه گوناگون مفهوم غم در انواعی از حوزه های هستی شناختی، جهتمندی و ساختاری و با تجارب حسی گوناگون و بار معنایی مثبت و منفی در جهت عینی سازی این مفهوم بررسی شده است. چنانکه در شاخه هستی شناختی به مفهوم سازی غم در مقوله هایی چون درد، بلا، ستم پرداخته شده است. علاوه برآن این مقوله در انواعی از حوزه های شناختی اشیاء، طبیعت، مکان، خوراک و بازار نیز مفهوم سازی شده است. در حوزه جهتمندی، استعاره های مفهومی غم در دو جهت بالا و پایین ترسیم شده و سرانجام در حوزه ساختاری، به تحلیل انطباق معنای کلی غم در قلمروهای تجربی مرتبط با آن پرداخته شده است.

پیشینه مطالعات زبان و جنسیت به دهه هایی از قرن نوزدهم می رسد. هنگامی که در بستر مفاهیم نقد ادبی نو، نخستین جریان ها تحت عنوان "فمینیسم" در غرب شکل گرفت. بر مبنای نظراتی که سبک گفتار و نوشتار زنان و مردان را با یکدیگر متفاوت می داند، زبان می تواند محل بروز و ظهور عناصر جنسیتی واقع شود. بر اساس این آراء، پژوهش های متعددی در بررسی نشانگان جنسیتی زبان در آثار ادبی صورت گرفته است. از آنجایی که شعر زنان یکی از مواضع قابل تامل در بررسی تعامل زبان و جنسیت است، پژوهش حاضر که به شیوه توصیفی– تحلیلی فراهم آمده، با رویکردی تطبیقی به بررسی شاخص های جنسیتی زبان در دو سطح فکری و زبانی اشعار طاهره صفارزاده و فدوی طوقان پرداخته است تا به این پرسش ها پاسخ دهد که  اولا شاخص های جنسیت چگونه و در چه سطحی در زبان شعری این شاعران بازتاب یافته و دیگر اینکه وجود عوامل مشترک فرامتنی در شعر این دو تا چه حد توانسته برآیند مشابهی در دستاوردهای پژوهش داشته باشد. یافته های تحقیق نشان می دهد که عوامل مشترکی چون زنانگی، تاثیرپذیری هر دوی این شاعران از تحولات اجتماعی و سیاسی عصر خود، زیستن در بازه زمانی واحدی از تاریخ معاصر و نیز اثرپذیری شعر آنان از آموزه های ادبی رمانتیسم و رئالیسم، موجب شکل گیری رفتارهای جنسیتی اغلب مشابهی در زبان شعری آنان شده است.

تحلیل گفتمان انتقادی رویکردی بین رشته ای در نظریه های نقد نوین محسوب می شود که اصل آن به مباحث زبان شناسی بازمی گردد. نظریه های گفتمان در سیرتکاملی خود به نظریه تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف می رسد که اساس تحلیل متن را در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین و بر سه محور زبان، ایدئولوژی و قدرت بنا می نهد. این نظریه در حوزه های اندیشگانی مختلفی ازجمله تحلیل و تبیین متون ادبی کاربرد یافته است. در این میان قصیده أنشوده المطر سروده بدر شاکرالسیاب به سبب برخورداری از جایگاهی ویژه و مؤثر در شعر معاصر عربی و نیز وجود عوامل فرامتنی گوناگون اجتماعی، سیاسی و ادبی، نگارندگان را بران داشته تا با خوانشی تازه از این قصیده در چارچوب نظریه گفتمان انتقادی فرکلاف به تبیین لایه های گوناگون زبانی، ادبی و فکری سیاب در این قصیده بپردازند. هدف این پژوهش که به شیوه توصیفی-تحلیلی فراهم آمده است، خلق دیدگاه تازه ای در شناخت شعر معاصر عربی است و آن را با پاسخگویی به این پرسش پی می گیرد که اساساً انطباق این قصیده بر چارچوب نظریه فرکلاف چگونه و تا چه اندازه قادر است دلالت های تازه و عمیق تری در شناخت شعر معاصر عربی ایجاد کند. نتایج تحقیق نشان می دهد که انطباق نظریه فرکلاف بر این سروده می تواند مخاطب را به درک لایه های معنایی عمیق تری در آن رسانده و درعین حال به ابعاد اندیشگانی مؤثر سیاب در شعر معاصر عربی وضوح بیشتری ببخشد.    

ادبیات کودکان نمونه زیبایی از ادبیات است که بخش عمده ای از رشد فرهنگی و فکری کودکان را بر عهده دارد. شعر کودک، بخش اساسی این نوع ادبیات را تشکیل می دهد و زمینه را برای رشد مهارت های فردی و اجتماعی کودکان و پرورش استعدادهای ذهنی آنان فراهم می سازد. دنیای کودک، دنیایی حساس و مهم به لحاظ تاثیر تربیتی و اخلاقی است و شعر به عنوان یکی از ابزارهای تربیتی در این میان، نقشی مهم ایفا می کند. «همدلی» یکی از مفاهیم تربیتی برجسته و قابل پژوهش در حوزه شعر کودک است که بازتاب گسترده ای در ادبیات کودک و نوجوان داشته و از دیرباز تاکنون محور توجه شاعران کودک بوده است. این مقاله به شیوه توصیفی-تحلیلی و بر مبنای داده های کتابخانه ای به بررسی مفهوم همدلی در شعر کودکانه  «افسانه شعبان نژاد» ، «جعفر ابراهیمی» ، «اسدالله شعبانی» و «ناصر کشاورز» از شاعران شاخص و مطرح حیطه ادبیات کودک و نوجوان می پردازد. یافته های پژوهش، نشان دهنده توجه شاعران مورد مطالعه به مفاهیم تربیتی، به ویژه مولفه همدلی در آثارشان است.

در تاریخ ادبیات ایران پس از اسلام، شاعران هر عصر چنان متأثر از محیط خود بوده اند که در آثارشان اطلاعات مفیدی درباره تاریخ سیاسی، اجتماعی و تمدنی عصر خود برجای گذاشته اند و در قالب های گوناگون شعری از وضع زمانه خود سخن گفته اند؛ به گونه ای که حتی مورخان می توانند با استفاده از این اشعار، به درک درست و کاملی از تاریخ جامعه و فرهنگ آن زمان دست پیدا کنند. یکی از حوادث و وقایع تاریخی ایران در قرن ششم هجری که در شعر فارسی بازتاب بسیاری داشته، حمله غزان به خراسان است. گروهی از شاعران قصیده سرای قرن ششم، تصاویر روشنی از این رویداد در اشعار خود قلم زده اند. در این مقاله، نویسندگان با بررسی این رویداد تلخ تاریخی در ایران و پیامدهای سیاسی- اجتماعی و نیز ادبی آن نشان خواهند داد که یک متن ادبی – و در شکل خرد آن قصیده فارسی- چگونه می تواند منعکس کننده یک واقعه تاریخی باشد. برای این منظور پس از ذکر توصیفاتی درباره طایفه غزان و تعامل حکومت سلجوقی با آنان و گزارش تاریخی از حمله آنها به خراسان، به بررسی بازتاب این واقعه در قصاید سه شاعر مهم این دوره: انوری ابیوردی، رشیدالدین وطواط و خاقانی شروانی می پردازند.